Chùa Tây Phương tọa lạc trên núi Câu Lậu, xã Thạch Xá, huyện Thạch Thất, TP Hà Nội. Theo các nhà nghiên cứu, năm Giáp Dần (1554) đời Mạc Phúc Nguyên (1547 - 1561) niên hiệu Quang Bảo năm thứ nhất, chùa Tây Phương đã được làm quy mô như ngày nay. Sau đó tu sửa và tạc thêm tượng trong một số triều đại phong kiến thời Vua Lê Thần Tông, Chúa Tây Vương Trịnh Tạc, Vua Lê Hy Tông.
Theo tìm hiểu, chùa Tây Phương gồm quần thể các hạng mục công trình kiến trúc như: Tam quan hạ, Tam quan thượng, Miếu Sơn Thần, Tiền đường, Trung đường, Thượng điện, Nhà tổ, Nhà Mẫu và Nhà khách. Cùng vẻ đẹp kiến trúc cổ kính, chùa Tây Phương đang lưu giữ 64 pho tượng phật giáo có niên đại hàng trăm năm, trong đó có 34 pho tượng được Nhà nước công nhận là Bảo vật Quốc gia vào năm 2014. Đặc biệt, bên trong chùa Tây Phương thờ Phật theo tông Tịnh – Thiền. Chủ thuyết của tông này lấy Tín – Nguyện – Hành làm phương pháp tu trì và thiền định giữ cho tâm an lạc nhằm vãng sinh tới cõi Tây phương cực lạc của Đức Phật A Di Đà.
Chùa Tây Phương đã được các học giả nghiên cứu khá nhiều, đăng tải trên các sách, báo và tạp chí chuyên ngành về quá trình xây dựng, tu bổ, bảo quản. Năm Giáp Dần (1554) đời Mạc Phúc Nguyên (1547-1561) niên hiệu Quang Bảo năm thứ nhất chùa được làm quy mô như ngày nay.
Năm Canh Tý đời vua Lê Thần Tông niên hiệu Vĩnh Thọ năm thứ 3 (1660), Chúa Tây Vương Trịnh Tạc (1657-1682) đã qua đây thấy cảnh chùa trang nghiêm đẹp đẽ nên cho tu sửa và làm Tam quan.
Ngoài ra, chùa Tây Phương còn là nơi tập trung những kiệt tác hiếm có của nghệ thuật điêu khắc tôn giáo bao gồm chạm trổ, phù điêu và tạc tượng. Khắp chùa chỗ nào có gỗ là có chạm trổ. Các đầu bẩy, các bức cổn, xà nách, ván long... đều có chạm trổ đề tài trang trí quen thuộc của dân tộc Việt: hình lá dâu, lá đề, hoa sen, hoa cúc, rồng, phượng, hổ phù... rất tinh xảo được tạo ra dưới bàn tay thợ tài hoa của các nghệ nhân làng mộc ngay trong vùng Tổng Nủa, làng truyền thống Chàng Sơn Làng nghề mộc lâu đời và nổi tiếng của xứ Đoài.
Đến năm 1962, chùa Tây Phương đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là Di tích lịch sử - Văn hóa quốc gia. Năm 2014, Chính phủ đã công nhận ngôi chùa này là Di tích Quốc gia đặc biệt về giá trị kiến trúc nghệ thuật. Năm 2015, Bộ tượng Phật giáo chùa Tây Phương thời Tây Sơn đã được Thủ tướng Chính Phủ công nhận là Bảo vật Quốc gia.
Hình ảnh không gian chùa Tây Phương tại Hà Nội
Chùa Tây Phương là di tích nổi tiếng của Xứ Đoài - vùng đất gốc của người Việt cổ mang nhiều giá trị cao về lịch sử, văn hóa, khoa học và nghệ thuật kiến trúc truyền thống.
Để vào được chùa Tây Phương, du khách phải bước qua gần 250 bậc đá ong ngàn năm rêu phong mới tới được ngôi cổ tự. Đây là ngôi chùa cổ thứ hai của cả nước, sau chùa Dâu ở Bắc Ninh.
Chùa Tây Phương nổi tiếng không chỉ sự cổ kính do trải qua hàng trăm năm lịch sử, mà cảnh quan nơi đây cũng rất đẹp.
Theo quan sát, chùa Tây Phương được xây dựng theo lối kiến trúc kiểu chữ Tam, phái Bắc Tông, gồm ba nếp nhà song song: bái đường, chính điện và hậu cung. Mỗi nếp có hai tầng mái kiểu chồng diêm, tường xây toàn bằng gạch Bát Tràng nung đỏ, để trần tạo thành một không gian rất thô sơ mộc mạc, điểm những của sổ tròn với biểu tượng sắc và không; các cột gỗ đều kê trên đá tảng xanh trong khắc hình cánh sen.
Khuôn viên bên trong ngôi chùa Tây Phương.
Mái chùa rất đặc biệt có những góc đao cong vút lên, cấu tạo theo kiểu hai lớp, hình thành một không gian rộng và thoáng đãng. Mái lợp hai lớp ngói: mái trên có múi in nổi hình lá đề, lớp dưới là ngói lót hình vuông sơn ngũ sắc như màu áo cà sa xếp trên những hàng rui gỗ làm thành ô vuông vắn đều đặn.
Đặc biệt, xung quanh diềm mái của ba tòa nhà đều chạm trổ tinh tế theo hình lá triện cuốn, trên mái gắn nhiều con giống bằng đất nung, các đầu đao mái cũng bằng đất nung đường nét nổi lên hình hoa, lá, rồng phượng.
Vẻ cổ kính thể hiện rõ nét tại ngôi chùa với những bậc thang mọc rêu lộ thiên. Theo sử sách ghi chép, vào năm Giáp Dần (1554) đời Mạc Phúc Nguyên (1547 - 1561) niên hiệu Quang Bảo năm thứ nhất, chùa Tây Phương đã được làm quy mô như ngày nay. Sau đó, thời Vua Lê Thần Tông, Chúa Tây Vương Trịnh Tạc, Vua Lê Hy Tông... chùa được tu sửa và tạc thêm tượng.
Hiện tại, chùa Tây Phương đang lưu giữ 64 pho tượng phật có niên đại hàng trăm năm, trong đó có 34 pho tượng được Nhà nước công nhận là Bảo vật Quốc gia vào năm 2014.
Khu vực chính điện chùa Thượng, ba ngôi ở trên cùng cao nhất đại diện cho một nghìn vị phật trong kiếp quá khứ, hiện tại và tương lai. Các vị La Hán bố trí theo hàng dọc với ý nghĩa về những sự kiện trong cuộc đời các đức phật. Hàng thứ hai, bài trí bộ “Thập điện diêm vương” những vị làm lẽ công bằng cõi luân hồi, với ý nghĩa giáo dục con người tích đức, hành thiện.
18 vị La Hán được chạm khắc từ thời Tây Sơn cách đây gần 300 năm, kích thước lớn bằng người thật được các nghệ nhân dân gian sáng tạo, trở thành những tác phẩm kinh điển của nghệ thuật điêu khắc cổ Việt Nam.
Thậm chí, nhiều pho tượng được đúc cao hơn người thật như 8 pho tượng Kim Cương và Hộ Pháp, cao chừng 3m, trang nghiêm phúc hậu. Phần lớn các tượng này đều được coi là có niên đại cuối thế kỷ XVIII. Một số tượng khác được tạc vào giữa thế kỷ XIX.
Khu tháp mộ bên trong khuôn viên chùa Tây Phương.
Đến năm 2022 chùa Tây Phương được công nhận là điểm du lịch Di tích quốc gia đặc biệt và tổ chức quản lý, khai thác theo đúng quy định của Luật Du lịch.