Nếu ai đã từng một lần được xem biểu diễn múa rối Tày Thẩm Rộc, ở thôn
Thẩm Rộc, xã Bình Yên, huyện Định Hóa, Thái Nguyên, hẳn sẽ có chung cảm giác
ngạc nhiên và thú vị. Bởi, những khúc gỗ thô kệch, mộc mạc qua bàn tay đẽo gọt
và điều khiển của người nghệ nhân đã trở nên linh hoạt và sống động lạ thường.
Múa rối cạn là một nét nghệ thuật độc đáo của văn hóa dân tộc Tày nói
riêng và cộng đồng văn hóa các dân tộc thiểu số Việt Nam nói chung. Rối cạn
thường được người Tày biểu diễn vào dịp đầu năm, trong ngày lễ Lồng tồng (lễ
xuống đồng), nhằm mục đích mua vui cho công chúng, cùng với đó là thể hiện ước
vọng cầu mong mưa thuận gió hòa, mùa màng tốt tươi ước nguyện về sự đỗ đạt vinh
danh bảng vàng của người dân trong làng.
Người dân Thẩm Rộc truyền nhau câu chuyện về ông tổ nghề của nghệ thuật
rối Tày Thẩm Rộc quê mình là cụ Ma Công Bằng, thuộc dòng họ Ma Quang, sống cách
đây 200 năm. Kể từ đó, cho đến những năm 50 của thế kỷ XX, nghệ thuật rối cạn
đã trở thành nét sinh hoạt văn hóa đặc sắc, một món ăn tinh thần quan trọng đối
với cộng đồng người Tày và các dân tộc khác khắp các xã trong huyện Định Hóa.
Một buổi biểu diễn rối Tày truyền thống gồm 8 trò (tiêu biểu như rối mệ,
rối táp, rối bồi, rối tắc kè...), kéo dài nửa buổi, theo trình tự “tiền ổi hậu
ca”. Mở màn buổi biểu diễn, hai người sẽ ra trước buồng trò “ổi” nhằm giới
thiệu về phường rối và ổn định trật tự. Sau đó sẽ là các trò biểu diễn với
những người điều khiển rối trong buồng trò, những người chơi nhạc cụ trống,
phách, thanh la... và người đọc lời giáo. Lời giáo thường là các bài văn vần,
có tính tương tác, đối thoại với người xem, dẫn dắt các động tác biểu diễn của
rối và biểu đạt ước nguyện của con người. Tiết mục đặc trưng nhất của rối Tày
Thẩm Rộc, cũng là tiết mục khép màn trong các buổi biểu diễn của lễ hội xuống
đồng, là trò người leo cây bắt tắc kè. Tắc kè có khả năng dự báo thời tiết rất
chính xác. Tiết mục người leo cây bắt tắc
kè với niềm tin là con người cũng có thể biết trước diễn biến của
thời tiết, điều chỉnh sản xuất và cầu mong cho một vụ mùa bội thu.
Qua những câu chuyện được lưu truyền, bên cạnh giá trị nghệ thuật dân
gian đặc sắc, rối Tày ở Định Hóa còn mang theo những quan niệm về tâm linh
huyền bí. Trước mỗi lần mang rối đi diễn trò, trưởng phường rối phải làm lễ
thắp hương thỉnh ông tổ phường rối, cũng như “Thần rối”. Bởi người dân nơi đây
quan niệm, con rối như những vị thần, con ma... Cũng vì thế mà người trong
phường rối khi mất đi thường có tục lệ đem trôn theo con rối.
Nét độc đáo của rối Tày Thẩm Rộc cũng xuất phát từ cách thức làm ra con
rối. Để tạo ra một con rối cỡ trung bình, các nghệ nhân cần thời gian từ 2 đến
3 ngày, trải qua các công đoạn như lựa chọn chất liệu, tạo hình bằng tay, phơi
khô, sơn mầu và may quần áo cho nhân vật.
Rối Tày Thẩm Rộc là loại hình rối que,
mô phỏng hình ảnh vua quan, lão nông, muông thú được đẽo từ gỗ thừng mực
Đặc sắc là vậy, tuy nhiên, nghệ thuật rối cạn đang đứng trước nguy cơ bị
thất truyền. Lớp trẻ ngày nay không còn mặn mà lắm với nghệ thuật rối cạn nữa.
Chỉ có một người vẫn đang ngày ngày sáng tạo và để lại cho đời những chú rối,
những màn biểu diễn rối cạn đặc sắc; còn riêng ông là người ôm mối trăn trở tìm
người nối nghề. Ông là nghệ nhân Ma Quang Chóng - Trưởng phường rối Tày Thẩm
Rộc. Cả phường rối Tày Thẩm Rộc giờ chỉ còn có mình ông biết đẽo rối, đọc và
hiểu ý nghĩa của lời giáo.
Hiện tại, phường rối Tày Thẩm Rộc một năm chỉ biểu diễn vài ba lần, trong
đó có diễn vào dịp lễ hội Lồng tồng đầu xuân ở vùng An toàn khu Định Hóa.
Hiện phường rối gia truyền của dòng họ
Ma Quang vẫn còn giữ được 33 con rối 200 năm tuổi
Bằng sự say mê với loại hình nghệ thuật truyền thống này, ông Chóng, đã
sáng tạo ra nhiều con rối mới và từng bước khơi dậy truyền thống múa rối của
dòng họ. Ngoài mong muốn bảo tồn nét văn hoá độc đáo của tổ tiên để lại, ông còn
có nhiều sáng tạo theo phong cách riêng của mình. Những trò rối của ông đã đi
vào cuộc sống của người nông dân thuần phác nơi núi rừng này, bồi đắp thêm thi
vị cho đời sống tinh thần của nhân dân.
Tổng hợp theo Quê hương