Nghệ nhân vui vẻ trả lời: 2 ngàn đồng một tờ thì in thế thôi, thế
cho dễ bán. In như tranh cũ thì phải 10 ngàn đồng, tiền nào của nấy mà.
Câu nói đó khiến tôi nhớ lại cố nghệ nhân Phùng Đức Năng mà tôi gặp
vào cuối những năm 1980. Lần ấy tôi thấy cụ vẽbức tranh Tứ phủ. Bức
tranh tươi tắn, cách vẽ khoáng hoạt. Tôi hỏi giá thì cụ bảo 30 ngàn
đồng, tranh dối thì giá thế thôi. Tôi ngạc nhiên, vậy tranh kỹ là thế
nào?
Cụ bảo tranh kỹ đắt hơn, cũng to bằng nhau nhưng giá 150 ngàn đồng.
Nói rồi, cụ lục trong kệ ra cho xem bức Tứ phủ - tranh kỹ. Quả là một
trời một vực, bức Tứ phủ kỹ này cụ công bút, nét bút uyển chuyển, màu
sắc tinh vi, không tìm đâu ra lỗi kỹ thuật. Đúng là tiền nào của nấy.
"Đi cấy đổi công" - Tranh dân gian Đông Hồ, khoảng 1952, 1953
Lần ấy tôi nói với nghệ nhân làng: Anh ạ, anh cứ làm cho tôi vài
chục bộ tranh kỹ, còn tranh đang bán thuộc hàng tranh dối anh cứ để
nguyên và bán giá rẻ. Còn tranh kia giá đắt. Đắt nhưng xắt ra miếng,
chắc vẫn có người chuộng. Vả lại cũng là cái hay khi cho họ xem hai loại
tranh trên cùng một mộc bản và cách suy nghĩ về làm hàng. Nghệ nhân
cười lắc đầu, thôi làm làm gì, chờ bao giờ bán được đắt, cứ rẻ cho dễ
bán. Tôi nghe mà thấy một nguy cơ thất truyền cách làm tranh kỹ, vì đây
là nghệ nhân cuối cùng của làng biết thế nào là tranh dối, tranh kỹ.
Bây giờ tranh Đông Hồ
khá nhiều tranh dối. Những tranh in màu thật dày, rắc điệp, thếp điệp
khi xưa, giờ không thấy ai làm nữa. Tranh du lịch người ta chỉ cải tiến
sao cho in nhanh bán nhiều, giá rẻ không sao, chất lượng cũng không quan
trọng lắm.Khái niệm ăn chắc mặc bền đang dần tuột khỏi suy nghĩ trong
cách làm ăn của nhiều người. Từ đồ kỹđang tiến dần đến đồ mã.
2. Câu chuyện ghi lại từ Bordeaux năm 2009 này của tôi, có chút tương đồng với chuyện tranh dối - kỹ ở trên.
Tôi vào siêu thị của một doanh nhân già người Pháp gốc Hà Nội. Ông
vẫn nói tiếng Hà Nội tốt. Siêu thị của ông nằm ở vùng ngoại ô, rộng dăm
hecta,bãi đỗ xe cả ngàn chiếc. Siêu thị có trên chín ngàn mặt hàng, nhập
từ nhiều nơi. Con trai ông, một đứa tháng 4 lần đi Thái chọn hàng. Tôi
hỏi thế có hàng Việt không?