Được biết họ Bùi làng Xuân Bảng là một dòng họ nổi tiếng đất Thanh Yên, đã trải qua gần 400 năm tồn tại phát triển với 17 đời, phát triển thành 3 chi, 4 nhánh và nhiều phái nhỏ. Đây là dòng họ có truyền thống khoa bảng, nhiều người đậu đạt. Nhà thờ đại tôn họ Bùi được xây dựng vào khoảng cuối thế kỷ XVII, hiện nay có 3 công trình chính là nghi môn, hạ đường và thượng đường.

Nghi môn của nhà thờ cao khoảng 7m có kiến trúc kiểu tam quan, lầu chuông, cửa cuốn, 2 tầng, hình tháp 8 mái, lợp ngói vảy. Đỉnh nghi môn bờ lưỡng long triều nguyệt, 8 góc mái của nghi môn cong vút đầu đao. Ảnh: Huy Thư

Tầng trên của nghi môn có 4 cửa vòm, trổ họa 2 mặt tùng, cúc, trúc, mai. Giữa lầu có bàn chơi cờ "vui tử". Hai mặt bên hình quyết trụ có câu đối: "Luân thường lương đóng dư/Tuấn dung long môn khoát" với ý nghĩa “Luân thường đạo lý nhà phượng bao la. Cưỡi ngựa vinh quy cửa rồng rộng mở”. Mặt ngoài nghi môn đắp nổi 4 chữ Hán lớn: “Trung lập bất ỷ” có nghĩa là hiên ngang giữa đất trời. Ảnh: Huy Thư

Tầng dưới của nghi môn, hai mặt trong ngoài đều đắp nổi mặt hổ phù. Thời gian gần đây, nghi môn đã được sơn vẽ lại nhưng vẫn mang vẻ đẹp kiến trúc cổ kính. Ảnh: Huy Thư

Trong 2 ngôi nhà thượng, hạ đường thì nghệ thuật điêu khắc gỗ được thể hiện tập trung trên nhà thượng đường. Đây là ngôi nhà 3 gian 2 hồi được làm từ gỗ lim, mít, kiểu tứ trụ chuyền chụp, trên oai dưới kẻ, cung dục chồng đố, hạ và xà phơi chuốt vỏ măng, chỉ kiềm, nhiều kết cấu gỗ được điêu khắc công phu, tỉ mỉ. Ảnh: Huy Thư

Các mảng chạm trên thượng đường, đặc biệt là các kẻ trước phản ánh nhiều đề tài truyền thống, các điển tích dân gian (Tô Vũ đi chăn dê; Ngư ông Lã Vọng; Cá chép hóa rồng; Trúc hóa rồng) và các sinh hoạt dân gian trong đời sống thường ngày (uống rượu, đánh cờ, chơi đàn, đọc sách...). Ảnh: Huy Thư

Ngày trước, phần gỗ bên trong của hạ đường và thượng đường đều để mộc, ít nhiều bị ẩm mốc, thời gian gần đây mới được con cháu xử lý, phun sơn lại, làm cho công trình sáng, đẹp hơn. Ảnh: Huy Thư

Hạ, xà cũng như nhiều kết cấu khác của thượng đường được điêu khắc chạm trổ hình ảnh tứ linh, tứ quý, hoa lá, vân mây... một cách sống động, uyển chuyển. Ảnh: Huy Thư

Nghệ thuật điêu khắc trên thượng đường nhà thờ họ Bùi được đánh giá là đặc sắc với đề tài đa dạng, đường nét chạm khắc điêu luyện với những mảng chạm bong kênh khỏe khoắn. Ảnh: Huy Thư

Tại nhà thờ còn lưu giữ được nhiều đồ tế khí cổ kính, như long ngai, cỗ bồng, gươm đao, đại tự, câu đối... Với những giá trị to lớn, nhà thờ đại tôn họ Bùi đã được công nhận là Di tích Lịch sử - Kiến trúc nghệ thuật cấp tỉnh. Ngày 24/6/2022 vừa qua, UBND xã Thanh Yên huyện Thanh Chương đã tổ chức lễ đón nhận bằng xếp hạng di tích Kiến trúc Nghệ thuật và Lịch sử cấp tỉnh Nhà thờ đại tôn họ Bùi. Trong ảnh: Gian giữa của thượng đường thờ 3 long ngai, phía trên có bức hoành phi sơn son thếp vàng, khắc 4 chữ Hán lớn: “Khánh triều vũ lỗ”. Ảnh: Huy Thư