Cứ mỗi cô con cháu gái trong gia đình cưới chồng về, chàng trai sẽ ở rể lúc đó người ta sẽ làm thêm 1 gian nhà tiếp theo vào nhà cũ, ngôi nhà cứ thế mà dài theo sự lớn mạnh của gia đình dòng tộc. Ngôi nhà được 2-3 thế hệ cùng sống với nhau.

Nhà dài truyền thống của người Ê-đê thể hiện nét đặc trưng trong đời sống sinh hoạt, tín ngưỡng, tâm linh, một công trình sáng tạo văn hóa vật chất ấn tượng của tộc người.

Trước ngôi nhà được kiến trúc có 2 lối cầu thang chính (mỗi cầu thang có khoảng 5-7 bậc, làm bằng gỗ quý, được đẽo bằng tay) 1 bên là cầu thang đực, dành cho con rể và con trai trong gia đình đi lên và đi xuống.

Nửa phía trước gọi là “Gah” chứa các vật dụng như ghế chủ, ghế khách, bếp chủ, ghế dài Kpan, cồng chiêng trong ngôi nhà dài (Ảnh Lê Nhuận).

Một bên là cầu thang cái dành cho những người phụ nữ trong gia đình, phía đầu cầu thang nơi tiếp giáp với hiên nhà được tạc hình mặt trăng lưỡi liềm, dưới hình lưỡi liềm được tạc hai bầu vú căng tròn, tượng trưng cho uy quyền của người phụ nữ trong gia đình, tiếp đó nhà được chia làm 2 phần: nửa phía trước gọi là “Gah” chứa các vật dụng như ghế chủ, ghế khách, bếp chủ, ghế dài Kpan, cồng chiêng và là nơi tiếp khách, sinh hoạt chung trong gia đình, hát kể sử thi, dệt thổ cẩm, sinh hoạt cộng đồng....

Nửa phía sau “Ôk” là chỗ ở của các đôi vợ chồng, đặt bếp nấu ăn chung.

Có khách quý tới nhà thì người nhà sẽ mời lên lối cầu thang cái không phân biệt nam, nữ hay trẻ nhỏ. Khi đi lên 2 tay chạm vào bầu sữa mẹ của cầu thang cái.

Để thể hiện sự tôn trọng của mình đối với chủ nhà. Bầu sữa trên thang đang muốn nói 2 ý nghĩa. Thứ nhất thể hiện chế độ mẫu hệ. Thứ hai muốn dạy dỗ con cái trong gia đình khi đi ra ngoài luôn làm những điều tốt đẹp y như bầu sữa đã nuôi nấng mình từ nhỏ.

Các nét điêu khắc, trang trí, tạo hình đều phỏng theo mô típ chế độ mẫu hệ, tín ngưỡng phồn thực. Không gian nhà dài bố trí ghế Kpan ngồi đánh chiêng, bếp lửa sinh hoạt và các sản vật thể có giá trị chiêng, ché, sừng trâu, trống, rượu cần…, trong nhà càng nhiều, thể hiện sự giàu có của gia chủ.

Những hình hoa văn như hình con voi phải những gia đình nào sở hữu những con voi thật thì mới có quyền chạm khắc hoa văn hình con voi ở trên những cây đà của nhà. Một số hoa văn khác như là hoa văn con kỳ đà, con rồng, cua, rùa… là những con vật xuất hiện trong tín ngưỡng của người Ê-đê.

Người ta khắc những con này trên xà ngang với mong muốn sẽ mang đến cho gia đình nhà mình những điều may mắn và ngăn chặn, mang đi những rủi ro trong cuộc sống. Đặc biệt là con rồng có vây hình con cá, râu, sừng nhô lên đây là hoa văn nguyên thủy của người Ê-đê không trộn lẫn với các dân tộc khác.

Hình ảnh ngôi nhà sẽ được làm vách nhà nghiêng như mạng thuyền. Cột nhà thẳng như cột buồm, mái nhà cao. Được làm hoàn toàn bằng tranh, tre, nứa, gỗ. Kết cấu của nhà là cột kèo bằng gỗ tốt có sức chống chịu sự khắc nghiệt của thời tiết.

Nhà được thưng vách và lót sàn bằng phên nứa, mái lợp cỏ tranh, đỉnh mái cách sàn nhà khoảng 4-5m, lòng nhà rộng khoảng 4,5-5,5m, ngôi nhà nằm theo trục bắc-nam.

Hình ảnh cầu thang để lên nhà sàn (Ảnh: Lê Nhuận).

Già làng buôn Akŏ Dhŏng Ama Jeny cho biết: Với sự đô thị hóa diễn ra nhanh chóng hiện nay làm cuộc sống, không gian buôn làng có nhiều thay đổi lớn, hình dáng ngôi nhà dài hiện nay cũng có những thay đổi khá nhiều cả chiều rộng, chiều dài, cầu thang và cách bài trí trong nhà cũng không còn giữ được nét truyền thống như xưa nữa.

"Những ngôi nhà dài truyền thống của người Ê-đê dần bị mai một thì việc giữ gìn những giá trị văn hóa truyền thống của các buôn làng sẽ bị ảnh hưởng theo. Các thế hệ mai sau sẽ không thể hình dung ra được ông bà mình ngày trước sống, sinh hoạt như thế nào".

Nhưng điều đáng mừng là những năm gần đây, được sự hỗ trợ của nhà nước, ở nhiều buôn làng tại tỉnh Đắk Lắk, người dân cũng đã ý thức được việc bảo tồn nhà dài gắn với các lễ hội, văn hóa truyền thống khác.

Nhà dài hiện nay vừa là nơi sinh hoạt của gia đình, vừa là nơi tham quan và tổ chức các hoạt động du lịch cộng đồng, qua đó góp phần bảo tồn, phát huy những giá trị văn hóa truyền thống độc đáo cho thế hệ hôm nay và mai sau.