Về Hòa Bình, nhiều du khách ngỡ ngàng khi bắt gặp hình ảnh
những ngôi nhà sàn cổ và độc đáo. Qua bao thế hệ, người dân tộc Mường vẫn giữ nguyên
nét bình dị trong văn hóa xây cất nhà sàn cổ. Trong đó chứa đựng những bí ẩn vô
cùng độc đáo
Theo cụ Nguyễn Văn Nam, một cao niên người dân tộc Mường, xã
Bình Thanh, huyện Cao Phong kể lại: “Xưa kia, ở xứ Mường cổ, hình thái tổ chức
xã hội đặc thù là chế độ Lang đạo, các dòng họ Lang đạo như: Đinh, Quách, Bạch,
Hà… chia nhau cai quản các vùng. Đứng đầu mỗi Mường có các Lang cun, dưới Lang
cun có các Lang xóm hoặc Đạo xóm, cai quản một xóm. Trong áng mo “Đẻ đất, đẻ
nước” của người Mường cũng có đoạn kể: Một hôm Lang Đá Cần, vị Lang đầu tiên cai
quản đất Mường đi bẫy và bắt được một con rùa. Con rùa van nài Lang đừng giết
thịt, bù lại rùa mách bảo cho cách làm nhà sàn. Rùa dạy: “Bốn chân tôi là bốn
cột cái/Hai mai tôi là hai mái nhà/Xương sống tôi là đòn nóc/Chặt cây lim làm
cột/Lạt buộc bằng cây giang/Cỏ gianh dùng để lợp”.
Những nếp nhà sàn đơn sơ
của người Mường
Câu
chuyện này được coi như một điển tích về sự ra đời nhà sàn của người Mường. Nó
gắn liền với những phong tục tập quán, sinh hoạt thường ngày của người dân bản.
Và cho tới ngày nay, những nếp nhà sàn đó vẫn còn vẹn nguyên với người dân nơi
đây. Hình ảnh con rùa cho đến nay không chỉ là con vật linh thiêng được người
Mường tôn thờ mà còn sáng tạo ra một cách tính ngày tốt, giờ tốt gọi là phương
pháp “trừ đá Rò” (Rò ở đây được hiểu là Rùa). Phương pháp này dùng để tiến hành
dựng nhà hay cưới hỏi và làm những việc quan trọng khác của làng và dân bản
Trong truyền thống văn hoá của dân tộc Mường thì không cho
phép dựng nhà thành hàng, lối nhưng bao giờ, nhà sàn cũng đều ở vị trí dựa lưng
vào thế đất cao như sườn đồi, sườn núi để đón nhận tiết trời trong lành và tiện
cho việc sinh hoạt, săn bắn, đi rừng. Ở giữa màu xanh thiên nhiên núi rừng,
những nếp nhà sàn vẫn tồn tại như một minh chứng rõ nét nhất về sức sống lâu
bền của văn hoá Mường hàng nghìn năm qua.
Những ngôi nhà sàn nằm tựa
lưng vào thế núi
Nhà
sàn của người Mường thường phân ra ba mặt bằng: Mặt trên cùng là gác để đựng
lương thực, đồ dùng gia đình; sàn nhà là nơi sinh hoạt nghỉ ngơi; còn gầm sàn
nhà dùng để các dụng cụ sản xuất, nhốt gia súc, gia cầm. Mỗi nhà có thể bày
biện, trang trí khác nhau nhưng cấu trúc cơ bản về gian, buồng giống nhau.
Nguyên liệu cơ bản được bà con sử dụng để dựng nhà sàn là
gỗ, thường là các loại gỗ trai, chò chỉ, nghiến, sến, táu, dổi, de, đinh,
lát...Ngoài gỗ để làm các chi tiết chính, nhà sàn của người Mường cần sử dụng
các loại tre, bương, hóp để làm đòn tay, đan vách... Cột nhà làm bằng gỗ tròn
hoặc vuông nhưng phổ biến là tròn; chân cột thường được chôn xuống đất nhưng
cũng có nơi dùng các hòn đá tảng để kê. Vì chân cột nhà sàn thường được chôn
sâu xuống đất từ 80cm - 1m nên phải làm cột bằng thứ gỗ không bị mối ăn, không
mục, không mọt
Những bậc cầu thang của
người Mường nhất thiết phải là số lẻ
Nhà
sàn cổ truyền của người Mường thường cấu trúc một gian hai chái, hai gian hai
chái, ba gian hai chái... (tương đương ba gian, năm gian, bảy gian...). Các cửa
số, kể cả cửa voóng toong (cửa sổ chính) chỉ làm ở phía trước của ngôi nhà.
Giữa các gian thường không có cửa một cách chắc chắn, chỉ có sự phân biệt có
tính chất tượng trưng. Riêng buồng con dâu, con gái lớn, mặc dù không có cửa
nhưng những quy ước bất thành văn rất chặt chẽ, được tuân thủ nghiêm ngặt rằng,
ai khi nào được vào và ai khi nào không được vào.
Đặc biệt, ở bất kỳ hướng cửa sổ nào với người Mường đều được
coi là thứ rất linh thiêng và là điều tối kỵ nếu phụ nữ ngồi lên cửa sổ. Cửa sổ
trong tiềm thức và phong tục lâu đời của người Mường là dùng để tiễn đưa những
người thân trong gia đình sang thế giới bên kia sẽ đi theo lối này.
Từ ngôi nhà sàn qua cửa sổ
có thể ngắm phong cảnh xung quanh
Trước
đây nhà sàn cổ sử dụng đinh gỗ, đinh tre, chêm gỗ để cố định mộng chính và dùng
các loại dây leo bện để níu những mộc phụ theo hình chữ X. Hiện nay bà con nơi
đây đã biết sử dụng đinh sắt để thay cho dây lạt, dây rừng có tuổi thọ không
cao. Mái nhà sàn truyền thống thường được lợp bằng cỏ gianh, lá cọ nên nhà
người Mường ấm áp về mùa đông, mát mẻ về mùa hè.
Người Mường xưa thể hiện sự giàu có, địa vị xã hội bằng cách
làm nhà to, làm nhiều nhà. Nhà sàn của nhà lang bậc trung hồi đầu thế kỷ XX
thường dài đến 100m. Với nhà lang nhỏ thường làm nhà dài 30 đến 40m, nhà dân
thường có khả năng kinh tế thì thường khoảng 20m. Vì thế, nhà sàn là trung tâm
trong không gian sống rất đặc trưng của người Mường.
Hàng bao năm nay nhà
sàn của người Mường vẫn lưu giữ được nét xây dựng xưa
“Màn”
hay còn gọi là cầu thang thường được làm bằng gỗ hoặc nguyên thân cây gỗ tròn
và tạo bậc trên chính những thân cây đó hay cũng có thể được đẽo thành hình chữ
nhật. Cầu thang không dựng thẳng vào cửa chính mà dựng vào mép một cái sảnh gỗ
và đặt vuông góc với chiều đòn nóc của nhà.
Trong nhà sàn của người Mường, không gian được chia theo cả
chiều dọc và chiều ngang. Từ cầu thang chính bước vào phần giữa sàn nhà phía
dưới bếp, phía ngoài là để tiếp khách, phía trong là nơi sinh hoạt của cả gia đình.
Trong nhà, theo chiều dọc, phía trên có các cửa sổ gọi là cửa voóng, chỗ ngồi
gần cửa voóng thường dành cho người cao tuổi, còn phía dưới dành cho lớp trẻ.
Theo chiều ngang, phía ngoài dành cho nam giới, phía trong dành cho nữ giới.
Nhà sàn luôn là niềm tự
hào của người Mường
Theo
phong tục của người Mường khi làm cầu thang thì bậc thang nhất thiết phải là số
lẻ và được dựng ở các thế đất khác nhau. Theo quan niệm của người Mường, số lẻ
của bậc thang thể hiện ước nguyện quy luật vào - ra - vào thì của cải sẽ không
đi ra ngoài, gia đình luôn được êm ấm, đoàn tụ, con cháu thành đạt. Số lượng
bậc có thể là 3, 5, 7, 9… nhưng tuyệt đối không được là số chẵn.
Điều
thú vị nhất trong tổng thể cách xây dựng nhà sàn của người Mường, thì đó là
những kết cấu hoàn chỉnh không chỉ tạo dựng nên một ngôi nhà sàn đặc trưng từ
cổ kim đến giờ vẫn nguyên vẹn. Lý thú hơn cả, là ở mỗi bộ phận cấu thành nên
nhà sàn nó lại mang một ý nghĩa tâm linh sâu sắc gắn kết chặt chẽ với con người
hàng nghìn năm không thay đổi.
Theo dân trí