Người nghệ nhân già đang miệt mài sáng tạo bên bức tranh khảm trai của mình.

Nằm ven sông Hồng, xã Chuyên Mỹ với hàng loạt các làng nghề khảm trai liền kề nhau san sát như Chuôn Thượng, Chuôn Trung, Chuôn Hạ, Chuôn Ngọ... gần đây thu hút rất đông lao động địa phương tham gia vào các cơ sở sản xuất.

Từ những vỏ trai, vỏ ốc tưởng như vô dụng, những người thợ khảm Chuyên Mỹ có thể tạo ra bất kỳ họa tiết nào dù tinh vi, phức tạp đến đâu. Nghề khảm trai không đơn thuần chỉ có đục đẽo, mài, lắp ráp theo khuôn mẫu nhất định, đó còn là cả một quy trình bao gồm nhiều công đoạn mới tạo nên một sản phẩm khảm trai hoàn chỉnh.

Những chiếc hòm nhỏ xinh được mạ khảm trai tinh xảo.

Nguyên liệu khảm trai ở Chuyên Mỹ không chỉ có vỏ trai, vỏ ốc trong nước mà còn nhập ngoại từ Hồng Kông, Singapore, Indonesia... Vỏ trai dùng để khảm cũng có nhiều loại. Trai cánh mảnh, nhỏ có màu sẫm trong khi trai thịt trắng có vỏ dày, nhiều vân. Trai ngọc bên trong có lớp xà cừ dày óng ánh tựa sắc cầu vồng. Cùng với trai, vỏ ốc đỏ có màu sắc sang trọng được coi nguyên liệu quý hiếm dùng làm cảnh núi non, cánh phượng, cánh rồng hay họa tiết trên những bức tranh áo gấm vua chúa...

Nghệ nhân ngồi vẽ bản mẫu trên giấy trước khi làm tranh gỗ.

Bức tranh “Hứng dừa” nổi tiếng được khắc họa tinh tế trong tranh khảm trai.

Một trong những công đoạn quan trọng nhất của nghề khảm trai là “cẩn xà cừ”, nghĩa là theo nét vẽ, đục gỗ và gắn những nguyên liệu họa tiết lên đó. Những tranh gỗ sau khi đã “cẩn” được tỉa gọn, đánh bóng (mài khảm) rồi vẽ nét. Công đoạn cưa, đục các mảnh trai là cầu kỳ nhất. Người thợ phải mài thủ công, ngâm rượu, hơ lửa, chẻ dóc miệng, chọn thợ đục, chọn lựa các miệng trai đầy đủ cho mặt tranh. Hàng trăm, hàng nghìn miếng trai đính chặt vào mặt gỗ đã chạm sẵn khuôn hình. Mặt tranh hiện đầy đủ và đẹp với các hình ảnh từ dân gian tới đương đại. Là một trong những làng làm nghề lớn nhất, nét nổi bật của tranh khảm trai Chuôn Mỹ là những mảnh trai không vỡ, có độ phẳng hoặc được uốn cong cho phù hợp với từng thành phẩm. Các chi tiết kỹ thuật đục và cẩn trai rất khít. Nhờ đường nét tinh xảo sống động mà sản phẩm khảm trai Chuôn Mỹ nổi tiếng với giá trị rất cao. Những hàng đặt tủ chè, sập gụ khảm ốc giá từ 15 triệu đến 100 triệu VNĐ tùy theo chất liệu khảm. Tủ chè khảm ốc đỏ từ 80 triệu đến 200 triệu VNĐ.

Các tác phẩm tranh khảm trai đã hoàn thành và có thể xuất bán ra thị trường.

Vỏ trai vừa dùng để làm tranh khảm trai, vừa có thể dùng làm đồ lưu niệm.

Bàn tay khéo léo, óc sáng tạo phong phú của những người thợ khảm Chuyên Mỹ mang đậm sắc thái văn hóa của vùng đất chiêm trũng đồng bằng Bắc Bộ đang trở thành điểm du lịch sinh thái làng nghề cuốn hút du khách trong và ngoài nước. Hiện nay, các nghệ nhân khảm trai ở Chuyên Mỹ đang từng bước nâng cao tay nghề sáng tạo nhiều sản phẩm thủ công mỹ nghệ phục vụ khách du lịch, với những sản phẩm tranh phong cảnh non nước, chân dung, tinh xảo đầy kỹ thuật cao.

Sống được với nghề khảm trai, khảm ốc trên cơ sở kế thừa nghề truyền thống hàng nghìn năm, sản phẩm của các làng nghề xã Chuyên Mỹ đã vươn xa sang thị trường quốc tế Anh, Nga, Mỹ, Hà Lan, Nhật Bản... Vùng quê thanh bình bên sông Hồng này cũng đang trở thành một trong những điểm du lịch làng nghề điển hình trong số các làng nghề truyền thống nổi tiếng Việt Nam.