GiadinhNet - Khi nghề gốm truyền thống Thổ Hà (Việt Yên, tỉnh Bắc
Giang) đang có nguy cơ thất truyền, thương hiệu gốm nổi tiếng một thời
này sẽ mãi mãi chìm vào quá vãng thì có một người đã dũng cảm đứng lên
với khát khao cháy bỏng: Phục dựng lại nghề gốm truyền thống Thổ Hà.
|
Nghệ nhân Cáp Trọng Tuất (ngồi giữa). Ảnh: T.G |
Một thời vang bóng
"Sớm muộn rồi xí nghiệp gốm Thổ Hà cũng sẽ được mở
lại. Vấn đề chỉ là thời gian nữa thôi. Hiện nay vẫn còn nhiều khó khăn.
Nhưng dù có phải đánh đổi tất cả, tôi cũng quyết phải làm bằng được, để
truyền nghề cho đời con cháu. Vì nếu không, khi thế hệ chúng tôi khuất
đi, gốm Thổ Hà rất có thể sẽ bị thất truyền." - Ông Trịnh Đắc Tân chia
sẻ. |
Về Thổ Hà hôm nay, nhìn quang cảnh tiêu
điều, lòng người không khỏi hoang vắng, nao nao một nỗi buồn hoài cổ về
một làng gốm truyền thống từng lừng lẫy một thời!
Thổ Hà là một ngôi làng nhỏ, thuộc xã Việt Yên, tỉnh
Bắc Giang. Gốm Thổ Hà đã có lịch sử hơn 1.000 nghìn năm trước. Từ thế kỷ
XI, đã xuất hiện Thổ Hà Trang, chuyên sản xuất gốm. Thổ Hà cùng với Phù
Lãng, Bát Tràng, đã tạo nên ba thương hiệu nổi tiếng nước ta về nghề
làm gốm truyền thống.
Theo sự chỉ dẫn của những người dân địa phương, chúng
tôi đã tìm đến nhà cụ Cáp Trọng Tuất- một nghệ nhân cao tuổi nhất ở Thổ
Hà hiện nay, người đã gắn bó cả cuộc đời với những vui buồn, thăng trầm
của làng gốm nơi đây.
Cụ Tuất cho biết: Thời điểm đầu năm 1960, ở Thổ Hà có
tới 18 hộ tư sản, 42 địa chủ, 800 công nhân chuyên sản xuất gốm. Rồi
sau đó, do quá trình cải tạo công thương nghiệp, nghề gốm Thổ Hà bắt đầu
trầm lắng từ đó.
Sau này, do cơ chế thị trường, với những đòi hỏi cao
về mẫu mã, chất lượng nên gốm Thổ Hà không còn đủ sức cạnh tranh với với
các thương hiệu khác. Những lò gốm ở đây cũng dần tắt lửa. Đến nỗi, có
một thời, người làm gốm Thổ Hà phải chuyển sang làm tiểu sành để kiếm
sống qua ngày. Dấu tích hiện nay vẫn còn ở đây là có rất nhiều bức tường
được xây bằng tiểu sành. Khi nghề làm tiểu cũng không đủ kế sinh nhai
thì họ chuyển sang làm đủ các nghề: Buôn bán, xây dựng, mở hiệu tạp hóa,
tráng bánh đa...
Cũng theo cụ Cáp Trọng Tuất: Gốm Thổ Hà là loại gốm
thuần bản chất nội địa. Người Thổ Hà cũng là người mang nghề gốm đi
truyền cho nhiều nơi khác trong nước. Năm 1825, cụ Xuân Biền, đã mang
nghề làm gốm Thổ Hà đến truyền dạy cho làng Hương Canh. Năm 1885, 9 cụ
nghệ nhân ở Thổ Hà đã đến và lập ra làng Lò Chum, ở Thanh Hóa. Nhưng đến
năm 1985, khi Hợp tác xã gốm Thống Nhất và Xí nghiệp gốm Thổ Hà chính
thức bị giải thể vì năng lực sản xuất yếu kém đã chấm dứt sự "vang bóng
một thời" của nghề gốm nơi đây. Cả những dấu vết xưa của làng nghề này
cũng bị xóa sạch.
Trước nguy cơ thất truyền của nghề truyền thống tổ
tiên để lại, cụ Tuất cùng các nghệ nhân tâm huyết đã mở một lò sản xuất
gốm nhỏ với hy vọng nhen nhóm lại ngọn lửa làm gốm nơi đây. Nhưng chẳng
được bao lâu lò gốm này cũng "tắt lửa" vì thiếu vốn và không đủ sức cạnh
tranh trên thị trường.
Cũng như bao nghệ nhân khác từng một thời gắn bó mồ
hôi và nước mắt với nghề truyền thống này, cụ Tuất chia sẻ: "Ở Thổ Hà
bây giờ vẫn còn nhiều những nghệ nhân xưa. Ai cũng đau đáu một nỗi niềm
là một ngày nào đó, sẽ gây dựng lại được thương hiệu gốm Thổ Hà. Để các
cụ có thể truyền lại nghề cho con cháu thì lúc nhắm mắt xuôi tay mới yên
lòng mà đi được."
Giữa lúc ngọn lửa những lò gốm Thổ Hà tưởng chừng
đã tắt hẳn thì có một người đàn ông đã dám đứng lên để biến nỗi niềm ấy
của các nghệ nhân Thổ Hà thành hiện thực. Đó là người đàn ông với một
nỗi niềm đau đáu tìm về xưa cũ để nối nghiệp cha ông.
|
Ông Trịnh Đắc Tân, người đang nuôi khát vọng phục dựng lại làng gốm Thổ Hà. |
Người "giữ lửa" gốm Thổ Hà
Với niềm khát khao đau đáu, với sự quyết tâm đến
tột cùng, mong rằng một ngày không xa, người ta sẽ lại được thấy thương
hiệu gốm Thổ Hà xuất hiện trên thị trường. Người ta sẽ lại tấp nập tìm
về Thổ Hà để mang gốm vào Nam, ra Bắc, hay đến những nơi xa xôi trên thế
giới. Đó là điều tôi đọc được trong ánh mắt của người đàn ông vừa quay
bánh đa, vừa ngâm ngợi hai câu thơ mà ông tự làm để động viên mình:"Cuộc
sinh nở nào chẳng đớn đau/Cây trụi lá cho ngày mai trĩu hạt". |
Người
đàn ông đó là Trịnh Đắc Tân. Ông sinh ra và lớn lên trong gia đình có
truyền thống làm gốm 9 đời. Từ nhỏ, cậu bé Tân đã sớm được làm quen với
bàn xoay và chuốt những sản phẩm gốm đơn giản. Tình yêu với nghề truyền
thống của cha ông cũng bắt đầu từ đó.
Năm 1973, nghe theo tiếng gọi thiêng liêng của Tổ
quốc, chàng thanh niên Trịnh Đắc Tân đã gác lại đam mê làm gốm lên đường
cầm súng chiến đấu bảo vệ đất nước. Năm 1978, ông Tân xuất ngũ, về lại
quê hương. Nhưng ông không thể nối nghiệp nghề gốm của cha ông ngay
được vì lúc này gốm Thổ Hà đang "lao đao" vì không đủ sức cạnh tranh
trên thị trường. Hơn nữa, gánh nặng mưu sinh nuôi gia đình, các con ăn
học khiến ông phải tạm gác lại nỗi niềm đau đáu của mình.
Mười năm sau, khi kinh tế gia đình đã dần ổn định,
ông Tân bắt đầu thực hiện khát vọng và niềm đam mê của mình là khôi phục
lại làng gốm Thổ Hà, gìn giữ nghề truyền thống của cha ông. Ông đã dành
khoảng hơn 10 năm, từ năm 1990 đến những năm 2000, để học hỏi kinh
nghiệm từ các bậc lão làng của gốm Thổ Hà, và khăn gói lên đường "tầm sư
học đạo" ở nhiều nơi. Nghe tin ở đâu có nghệ nhân làm gốm cao tay, dù ở
xa mấy ông cũng tìm đến nơi học hỏi. Ở đâu còn giữ được những sản phẩm
của gốm Thổ Hà ngày trước, ông lặn lội đến xem bằng được.
Sau mười năm, ông nắm vững được nhiều cách thức,
phương pháp làm gốm. Một mình ông bây giờ có thể đảm đương được bất kì
công đoạn nào của quy trình sản xuất gốm.
Năm 2005, ông Tân cũng một số nghệ nhân tâm đắc đã
mạnh dạn xin giấy phép của chính quyền địa phương để mở Hợp tác xã sản
xuất gốm. Sự kiện này đã trở thành tâm điểm chú ý của người dân nơi đây.
Không ít người ngờ vực, hoài nghi, thậm chí cho rằng ông Tân là người
có "vấn đề" khi quyết định mở lại lò gốm. Vì bây giờ với họ, gốm Thổ Hà,
chỉ còn là "một thời vang bóng", không ai còn nghĩ đến việc phục dựng
lại nữa.
Đến năm 2006, niềm vui vỡ òa với ông Tân, cùng mọi
người khi Hợp tác xã gốm Thổ Hà chính thức ra đời. Nhưng niềm vui ngắn
chẳng tày gang thì bao khó khăn ập đến: Thiếu vốn, thiếu mặt bằng, thiếu
chuyên gia, nhân công có tay nghề... Vì thế, đến năm 2009, lò gốm này
đã tạm thời ngừng hoạt động. Thêm một lần nữa, ông Tân tạm gác lại nỗi
niềm đau đáu với gốm. Hiện nay, cũng như bao người khác trong làng, ông
đã chuyển sang làm nghề tráng bánh đa. Nhưng không lúc nào ông nguôi
khát vọng mở lại xí nghiệp gốm Thổ Hà một lần nữa.
Vợ ông tâm sự, từ ngày nghỉ làm gốm, lúc nào ông cũng
như người mất hồn. Ông lầm lũi, ít nói hơn, và... làm thơ nhiều hơn. Vì
có chút vốn liếng chữ nghĩa, nên ông thường hay làm thơ, viết bài cho
các báo, tạp chí của tỉnh Bắc Giang cũng như ngoài Hà Nội.
Ông tâm sự nhiều lúc không biết tìm đến ai để chia sẻ
nên ông đành gửi gắm vào những vần thơ. Ông còn mang cho chúng tôi xem
một tập thơ chép tay của ông nói về khát vọng một ngày không xa, gốm Thổ
Hà sẽ lại được gần xa biết đến.
Hai năm nghỉ làm ở nhà, phải làm bánh đa để có tiền
trang trải cho gia đình, lòng ông lúc nào cũng như lửa đốt. Ông muốn mở
lại xí nghiệp gốm càng sớm càng tốt. Các cụ nghệ nhân trong làng ngày
càng khuất núi nhiều, ông sợ nghề gốm nơi đây rồi sẽ bị thất truyền.
Nhưng khi ông đem những nỗi lòng đó chia sẻ với mọi
người thì ai cũng cho ông là "đồ gàn dở". Vì họ nghĩ rằng gây dựng lại
gốm Thổ Hà là điều không tưởng. Chỉ có ông vẫn kiên định một niềm tin
rằng nhất định gốm Thổ Hà sẽ sống lại.
Ông cùng anh em trong họ và những nghệ nhân tâm huyết
vẫn tích cực chuẩn bị cho sự ra đời của xí nghiệp gốm tại Thổ Hà. Ông
chạy ngược chạy xuôi, hết lên tỉnh lại ra Hà Nội để vận động nhà tài
trợ, để vay vốn, để xin cấp mặt bằng... cho xí nghiệp.
Cuối cùng, sau hơn hai năm ngược xuôi vất vả, niềm
vui đã trở lại với ông Tân và mọi người khi có nhà tài trợ đồng ý sẽ đầu
tư vốn cho xí nghiệp. Hơn nữa, lãnh đạo tỉnh Bắc Giang cũng quyết định
sẽ cung cấp mặt bằng, giúp ông đào tạo nhân lực và tạo mọi điều kiện để
ông hoàn thành ước vọng của mình.
Vũ Viết Tuân