Giới thiệu nhạc cụ Nhã nhạc cung đình Huế
tại triển lãm "Nhạc cụ truyền thống các dân tộc Việt Nam"
được tổ chức tại Hà Nội năm 2010
Dàn Nhã nhạc xưa
Dàn Nhã nhạc thời Nguyễn với nhiều cơ
chế khác nhau đã được mô tả qua một số tư liệu, biên chế của dàn Nhã
nhạc bao gồm: 1 trống mảnh, 1 đàn tỳ bà, 1 đàn nguyệt, 1 đàn 2 dây, 2
địch, 1 nhị, 1 tam âm, 2 sênh tiền.
Sau khi chế độ quân chủ cáo chung,
những loại nhạc khí dùng cho các dàn Nhã nhạc cung đình cũng bị hư hại.
Việc khôi phục lại những nhạc khí này là điều không hề đơn giản, bởi
chất liệu cũng như cấu tạo của từng loại nhạc khí là hoàn toàn khác
nhau. Nghệ nhân Trương Hữu Hòa cho biết: Người ta chế tác đàn tỳ bà bằng
gỗ ngô đồng. Cần đàn và thùng đàn liền nhau có dáng như hình quả lê bổ
đôi. Mặt đàn bằng gỗ nhẹ, xốp. Phía mặt cuối thân đàn có một bộ phận để
mắc dây gọi là ngựa đàn. Đầu đàn (hoặc thủ đàn) cong có chạm khắc rất
cầu kỳ, khi là hình chữ thọ, khi là hình con dơi. Nơi đầu đàn gắn bốn
trục gỗ để lên dây. Toàn bộ chiều dài của thân đàn có số đo từ 94 -
100cm. Phần cần đàn có gắn 4 miếng ngà voi cong vòm lên gọi là tứ thiên
vương. 8 phím chính làm bằng tre hoặc gỗ gắn ở phần mặt đàn cho các cao
độ khác nhau. Thuở xưa dây đàn se bằng tơ tằm rồi đem vuốt sáp ong cho
mịn, ngày nay người ta thay dây tơ bằng dây nilon… Tuy nhiên, để làm ra
một cây đàn có âm thanh hay, trình độ "thẩm âm” của người thợ là rất
quan trọng.
Cây "kèn lỡ” dùng trong dàn đại nhạc
có các bộ phận: dăm kèn, giọng kèn, trắm kèn, loa kèn... mỗi cái được
chế tác bằng một chất liệu riêng, sau khi hoàn thành, ráp nối lại với
nhau sẽ tạo nên một cây kèn hoàn chỉnh. Những cây kèn hay không chỉ dựa
vào sự phát ra âm thanh, mà nó còn có nhiều yếu tố, trong đó trang trí
cũng là yếu tố rất quan trọng. Nghệ nhân Phan Thị cho biết: Xung quanh
gọng kèn có gắn 5 cái xương, mặc dù chỉ dùng dắt các hom kèn dự phòng và
không hề ảnh hưởng đến chất lượng của âm thanh, tuy vậy 5 cái xương này
lại có ý nghĩa khác, nó tượng trưng cho "Nhân - Lễ - Nghĩa - Trí -
Tín”. Tất cả đều muốn nói đến đạo đức của người làm nghề.
Trống đại được mô tả trong hồ sơ
nghiên cứu về nhạc khí triều Nguyễn
Những điều trăn trở
Trong quá trình tham gia dự án: "Bảo
tồn và phát huy giá trị Nhã nhạc - nhạc cung đình Việt Nam” chúng tôi có
dịp tìm hiểu từng loại nhạc khí thông qua các cuộc gặp gỡ những nghệ
nhân làm nhạc khí ở Huế như: Nghệ nhân Trương Hữu Hòa có xưởng làm đàn
cổ ở đường Hai Bà Trưng (TP. Huế); nghệ nhân Phan Thị, người có biệt tài
làm các loại kèn chiến, kèn lỡ, kèn bầu... ở xã Phú Đa, huyện Phú Vang
(tỉnh Thừa Thiên - Huế); hay nghệ nhân Nguyễn Thị Thương xuất thân trong
gia đình nhiều đời có nghề làm trống, và bà là một trong số ít người
còn nhớ được hình dáng và kích thước về những chiếc trống dùng trong lễ
tế Nam Giao mà trước đây phụ thân bà đã từng chế tác...
Chiêng được mô tả trong hồ sơ
nghiên cứu về nhạc khí triều Nguyễn
Tất cả những nghệ nhân đều có tâm với
nghề, họ sẵn sàng miêu tả một cách chi tiết về các bộ phận của đàn như:
thùng đàn, cần đàn, phím đàn... mỗi bộ phận được dùng bằng chất liệu gì,
cho đến cách điều chỉnh cao độ của âm thanh bắt đầu từ những phím đàn,
hay bí quyết để thùng đàn phát ra âm chuẩn bằng kinh nghiệm "thẩm âm”
của người thợ... Đã từ lâu trong thâm tâm của những nghệ nhân làm nghề
bây giờ không dành chỗ cho sự giấu giếm nghề nghiệp. Trước kia người
được truyền nghề phải là ruột rà, thân thích, hoặc chí ít cũng là người
trong dòng tộc, theo tinh thần của 2 câu thơ: "Biết thời để dạ làm
thinh/ chớ lộ nhân tình ai biết mặc ai”.
Trong những người đi sưu tầm, nghiên
cứu để khôi phục dàn nhạc khí thời Nguyễn có NSƯT - nhạc sĩ Trần Đại
Dũng. Sau nhiều lần trăn trở và khi có cơ hội tham gia vào dự án "Bảo
tồn và phát huy giá trị Nhã nhạc - nhạc cung đình Việt Nam” anh đã bắt
tay vào nghiên cứu, xây dựng hồ sơ khoa học "Nhạc khí Nhã nhạc cung đình
triều Nguyễn”. Với anh đây là cơ sở để khôi phục lại những nhạc khí
cung đình triều Nguyễn đã thất truyền từ lâu.
Tuy nhiên, để hướng tới sự gìn giữ một
cách nguyên vẹn, chúng ta cần phải "đánh thức” nghề làm nhạc khí Nhã
nhạc, "đánh thức” những người thợ trở về với đam mê nghề nghiệp. Muốn
vậy, các cơ quan chức năng, những người có trách nhiệm cần vạch ra hướng
đi cụ thể trong hành trình bảo vệ di sản, bảo vệ những gì mà người xưa
đã để lại cho chúng ta...
Theo: Đaidoanket
|