Theo
thuyết phong thủy, chùa được xây dựng trên thế đất hình con rồng. Chùa
quay mặt về hướng Nam. Phía trước chùa, bên trái là ngọn Long Đẩu, lưng
chùa và bên phải dựa vào núi Sài Sơn. Chùa Thầy rộng 2.400m2, gồm ba toà
nhà chạy song song với nhau hình chữ tam, dựng trên nền cao bó đá hộc
xanh, có hai dãy hành lang chạy kèm hai bên đầu hồi, với nghệ thuật kiến
trúc, điêu khắc khá độc đáo mang phong cách kiến trúc nghệ thuật của
thế kỷ XVIII.
Cảnh chùa Thầy
Trụ
trì chùa, nhà sư Thích Đào Vĩnh cho biết, chùa được dựng ở mảnh đất
hình rồng, theo những người am hiểu phong thủy. "Dáng long" ở chỗ núi
Sài Sơn nơi mà chùa tựa vào là đuôi rồng, sân chùa là hàm trên, bờ hồ là
hàm dưới con rồng. Giữa đình có cái ao nhỏ gọi là Thủy đình chính là
viên ngọc rồng. Người xưa cũng quy ước rằng bên trong chùa có cầu Nhật
Tiêu Kiều và Nguyệt Tiêu Kiều là nanh con rồng, hai bên có hai giếng là
mắt rồng. Không gian chùa thoáng đãng, gồm có ba lớp chùa hạ, chùa
trung, chùa thượng tạo thành đầu rồng, còn gác chuông, gác chống hai bên
là tai rồng.
Qua
cầu Nguyệt Tiên nối với con đường lên núi. Trên núi có chùa Cao, vốn là
Hiển Thụy Am, còn có tên là Đỉnh Sơn tự, là nơi Thiền sư Từ Đạo Hạnh
đến tu hành. Trên vách chùa còn khắc những bài thơ tức cảnh của nhiều
tao nhân mặc khách như Trạng nguyên Nguyễn Trực, văn sĩ Nguyễn Thượng
Hiền. Tương truyền rằng động Phật Tích ở sau chùa là nơi ngài Từ Đạo
Hạnh thoát xác để đầu thai làm vua Lý Thần Tông (ở ngôi 1128- 1138), nên
còn gọi là hang Thánh Hóa. Ngoài ra, quanh đỉnh núi còn rất nhiều quần
thể kiến trúc Phật giáo và danh thắng được xây dựng trong những khoảng
thời gian khác nhau, tạo nên vẻ đẹp huyền bí, thơ mộng, mà dân gian
thường coi đây là nơi gặp gỡ giữa người và tiên.
Phía
trên chùa Cao, trên đỉnh núi có một mặt bằng gọi là chợ Trời với nhiều
tảng đá hình bàn ghế, kệ bày hàng, ly rượu,... Trong đó có một phiến đá
nhẵn lì được gọi là bàn cờ tiên. Có lẽ nơi đây ngày xưa các vị tiên vẫn
ngồi chơi cờ, uống rượu, thưởng trăng và ngâm thơ. Chợ Trời được dân
gian coi là nơi gặp gỡ giữa người và tiên. Người ta chán cảnh mua danh
bán lợi nơi trần thế, muốn tìm lên chợ Trời để tìm lấy sự công bình vì
nghĩ rằng đã có "Cân giá Thiên bình", tức là cân Trời. Văn sĩ Hà thành
từng coi nơi đây là điểm dừng chân hội ngộ, nơi lánh bụi trần ồn ào
những danh và lợi.
Đất
Phật, chợ Trời, nơi gặp gỡ giữa Tiên và Phật. Mới hay, các bậc tao nhân
xưa chỉ lối dẫn đường, để đến ngày nay, du khách thập phương vẫn ao
ước một lần được đặt chân đến chùa Thầy, để được chiêm ngưỡng những
thành quả kỳ diệu của thiên nhiên để lại cho vùng đất linh thiêng hào
hoa này. "Thấy non Sài Sơn có chợ Trời, phen này ta thử, thử lên chơi"
như giục giã bước chân ai. Chùa 1000 năm tuổi - cái nôi của vị thiền sư
"hóa Phật".
Không
chỉ mang nhiều sự tích, màu sắc kì bí, chùa Thầy còn được biết đến với
lối kiến trúc đặc sắc. Chùa được xây dựng theo lối kiến trúc "nội công
ngoại quốc", bên hành lang phải là nơi thờ tượng Phật, bên trái là dãy
tượng La Hán. Điểm đặc biệt trong Thượng điện của chùa thờ ba kiếp tu
của thiền sư Từ Đạo Hạnh: Kiếp Tiên, kiếp làm Phật, kiếp làm vua.
Chùa
Thầy còn lưu giữ được nhiều hiện vật quý giá khác nhau như hai vị tượng
hộ pháp lớn nhất Việt Nam với chiều cao 4m, nặng 3 tấn làm từ đất sét
và giấy bản đã hơn 400 năm tuổi, bức phù điêu Thập điện Diêm Vương nói
về cảnh địa ngục, khuyên răn con người sống tốt nếu không sau này bị đẩy
xuống địa ngục; bộ tượng di đà tam tôn, hay cây cột gỗ Ngọc Am có từ
thế kỉ XI... Nhưng có giá trị nhất, được nhiều người biết đến chính là
bệ đã kép "Bách hoa đài" với những nét điêu khắc tinh
tế.
Thuận thanh