Kết quả từ nghiên cứu hỗn hợp giữa nhóm chuyên gia Trung tâm Thông tin và Dự báo kinh tế - xã hội quốc gia (NCSEIF) và chuyên gia của Viện Nghiên cứu Kinh tế xã hội Ailen (ESRI) về lợi tức giáo dục và cầu lao động ở Việt Nam đã đưa ra kết luận: trình độ học vấn càng cao thì càng đảm bảo mức thu nhập lớn cho người lao động.

Ths. Phạm Thị Thu Phương, Phó trưởng ban Ban Tổng hợp NCSEIF dẫn chứng, năm 2002, nhóm đối tượng không bằng cấp có thu nhập trong một giờ là 3,33 nghìn đồng với nam và 2,48 nghìn đồng đối với nữ. Lương theo giờ ở cả hai nhóm đều tăng theo trình độ, tuy nhiên mức tăng cao hơn đối với nhóm có trình độ cao đẳng trở lên. Đối với nam giới có trình độ cao đẳng, lương theo giờ tăng thêm 5,19 nghìn đồng trong giai đoạn này. Song mức tăng còn lớn hơn rất nhiều ở nhóm có trình độ sau đại học, tăng thêm 22,35 nghìn đồng.

Cũng trong năm 2002, nam giới có trình độ tiểu học thu nhập cao hơn 14,2% so với những người không có bằng cấp. Phần lợi tức này tăng thêm 75,7% cho những người có trình độ sau đại học. Với nữ giới, sự chênh lệch về thu nhập cũng xảy ra tương tự. Nhóm tốt nghiệp tiểu học có thu nhập tăng thêm 28% so với nhóm không có bằng cấp. Mức lợi tức tăng lên 80% đối với nhóm có bằng đại học và trên 100% đối với nhóm sau đại học.

Chen chúc bằng cấp, trở ngại cho tìm việc làm

Sự chênh lệch thu nhập theo trình độ này, nhóm nghiên cứu lý giải do bối cảnh tăng trưởng kinh tế ở Việt Nam giai đoạn 2002-2010 phù hợp với lý thuyết thay đổi công nghệ dựa trên kỹ năng. Theo quan điểm này, khi nền kinh tế tăng trưởng, các ngành công nghệ ưu tiên lao động có kỹ năng hơn so với nhóm không có kỹ năng.

Xét về cầu lao động tương đối, các kết quả cho thấy cầu đối với lao động ở mọi trình độ, cả nam và nữ so với nhóm không bằng cấp đều tăng trong giai đoạn 2002-2010. Tuy nhiên, mức tăng cầu đặc biệt mạnh đối với nhóm có trình độ dạy nghề trở lên, đặc biệt là cấp sau đại học. Kết quả cũng khẳng định rằng, cầu tương đối đối với nữ có trình độ dạy nghề trở lên không lớn bằng cầu đối với lao động nam có trình độ tương tự.

Tuy nhiên, đối tượng được lựa chọn để thực hiện nghiên cứu này lại dẫn tới nghi ngại về tính sát thực của kết quả đối với thực tế trên thị trường lao động hiện nay. Theo đó, nghiên cứu tập trung vào những người trong độ tuổi lao động, tức là từ 15 đến 65 tuổi. Song mẫu nghiên cứu chỉ tiến hành đối với người làm công ăn lương và người làm việc hơn 15 giờ/tuần. Mẫu cũng không bao gồm những người làm việc trong lĩnh vực nông nghiệp.

Do đó, theo một chuyên gia của Tổ chức Lao động quốc tế (ILO), tiêu chí đánh giá sự hoàn trả của giáo dục với lao động tại Việt Nam nếu chỉ dựa trên mức lương thôi là chưa đủ. Vị này cho rằng, thị trường lao động Việt Nam hiện nay chưa phải hoàn hảo theo nguyên tắc thị trường định đoạt. Vì vậy, cần có thêm những tiêu chí đánh giá khác, chẳng hạn cơ hội tạo việc làm với các đối tượng được đào tạo ở trình độ khác nhau. Chẳng hạn, ở khu vực tư nhân hoặc FDI, tiêu chí để tuyển dụng hầu hết đều căn cứ trên khả năng làm việc của lao động. Yếu tố bằng cấp không quá quan trọng.

“Thực tế là nhà tuyển dụng ở các khu vực này không mấy quan tâm tới việc anh tốt nghiệp đại học. Vấn đề là làm được việc hay không. Chưa kể, lao động kỹ thuật qua đào tạo ở cao đẳng nghề còn có cơ hội việc làm và mức lương cao hơn rất nhiều so với lao động trình độ thạc sĩ ngồi bàn giấy. Điều này đúng với xu thế chung của thế giới, nếu thị trường lao động hoàn chỉnh”, chuyên gia của ILO bổ sung.

PGS-TS. Nguyễn Bá Ngọc, Phó viện trưởng Viện Khoa học Lao động và Xã hội (Bộ LĐ-TB&XH) cho rằng, cần nói rõ hơn về mức lương tối thiểu khi mang ra so sánh lợi tức mà người lao động nhận được. Theo ông Ngọc, phải hiểu thực chất đây là mức để tính thu nhập cho người làm trong khu vực quản lý và Nhà nước, chứ không phải mức lương tối thiểu của thị trường. Chưa kể một nghịch lý, theo ông Ngọc: “Các cơ quan quản lý Nhà nước, khu vực DNNN... vẫn phổ biến tình trạng hưởng lương chủ yếu theo chức vụ, chứ chưa theo việc, không căn cứ trên hiệu quả công việc với từng vị trí”.

Ở góc nhìn của ông Ngọc, kết quả của nghiên cứu trên dường như lại rất phù hợp với thực trạng “trọng bằng cấp” tại khu vực công hiện nay. Điều này cũng lý giải cho xu hướng lựa chọn ngành nghề thời thượng và đua nhau học thạc sĩ, tiến sĩ. Kết quả là hàng năm, lực lượng lao động lại tiếp đón thêm vài trăm thạc sĩ thất nghiệp, chấp nhận làm những công việc đòi hỏi trình độ thấp hơn nhiều so với năng lực được đào tạo, hoặc chấp nhận ở trong tình trạng thất nghiệp vì kén chọn công việc phù hợp với trình độ của bản thân…