Kể từ khi phát minh ra cách sử dụng đất sét để lợp
nhà, con người ta đã trở nên gắn bó với ngói. Biết bao kiếp đời đã sinh
ra dưới mái ngói, và rồi hạnh phúc chính là được chết đi dưới mái ngói,
trong chính ngôi nhà của mình, trên chính chiếc giường của mình.
Người dân tộc Tày, Nùng có câu
“Mừng chắc, câu chắc, pài ngọa chắc” nghĩa là “Mày biết, tao biết, mái
ngói biết”, nghĩa là sống để bụng, chết mang đi. Nghĩa là mái ngói, như
một nhân chứng lặng thầm, không chỉ chở che cho con người những ấm lạnh
mà còn cả những vui buồn theo tháng năm...
Một
trong hai mươi di tích kiến trúc nghệ thuật - tôn giáo tín ngưỡng đình
làng còn tồn tại ở Bắc Sơn (Lạng Sơn) chính là đình Nông Lục. Đình Nông
Lục được xây dựng từ thời Nguyễn (năm 1927), diện tích đình khoảng 180
m2. Kiến trúc đình Nông Lục là sự kết hợp giữa kiểu đền truyền thống
đồng bằng Bắc Bộ với kiến trúc nhà sàn của người Tày Lạng Sơn. Đình Nông
Lục là nơi diễn ra cuộc họp quyết định phát động khởi nghĩa Bắc Sơn
(tháng 10/1940). Năm 1993, đình Nông Lục đã được Bộ Văn hóa Thông tin
xếp hạng là di tích quốc gia. Với người dân Bắc Sơn, niềm tự hào còn nằm
ở chỗ, hầu như tất cả những vật liệu xây đền đều được khai thác từ
chính vùng đất bản địa, đặc biệt là phần mái ngói, với nét đặc trưng mà
ai cũng có thể cảm nhận được khi bước chân vào ngôi đình, đó là sự dịu
mát tức thì về nhiệt độ, ngoài ra còn là độ bám chắc của các viên ngói,
tránh xô lệch qua thời gian, mưa bão.
Xóm Ta Nâm, xã Long Đống,
huyện Bắc Sơn ngày nay vẫn còn tồn tại làng sản xuất ngói nung thủ công
với bốn lò ngói và khoảng hơn hai mươi “nhà làm ngói”. Hội Ngói máng của
xã Long Đống và xã Quỳng Sơn của huyện Bắc Sơn cũng đã được thành lập
và quy tụ khoảng hơn bảy mươi hộ dân tham gia. Hội Ngói máng Bắc Sơn họp
thường niên vào ngày hai mươi tháng Chạp hằng năm, để “tổng kết công
tác” theo như cách nói vui của những người làm ngói.
Bên những
khối đất sét đang ủ nước, dẻo quánh, mịn màng như có thể ăn được, ông
Hoàng Công Ngọc đã kể cho tôi nghe về nghề làm ngói ở Bắc Sơn. Theo ông
Hoàng Công Ngọc, nghề làm ngói du nhập vào Bắc Sơn từ cuối thế kỷ mười
chín, đầu thế kỷ hai mươi. Người có công mang nghề làm ngói về Bắc Sơn
là ông Lý Khoát, người xã Quỳnh Sơn. Xuất phát từ nhu cầu cá nhân, ông
Khoát đã đón hai người thợ ở Cao Bằng về Bắc Sơn tìm đất để xây lò làm
ngói. Thật may mắn là vùng đất thuộc khu giáp ranh hai xã Long Đống và
Quỳnh Sơn có loại đất sét phù hợp với yêu cầu làm ngói nên lò ngói đầu
tiên đã được gây dựng tại nơi này. Kể từ đó đến nay, lò ngói không biết
đã bao lần đỏ lửa để không biết bao nhiêu ngàn vạn viên ngói ra lò và
rồi nằm bên nhau ngay ngắn, che phủ cho biết bao nếp nhà sàn của đồng
bào các dân tộc huyện Bắc Sơn và các vùng phụ cận.
Thế nhưng nghề
làm ngói, không phải không có lúc đã từng bị đứt đoạn. Người làm ngói,
cũng đã từng trải qua biết bao câu chuyện buồn vui, theo những thăng
trầm lịch sử của vùng đất chiến khu Bắc Sơn.
Ông Dương Công Ngọc thực hiện công đoạn tước đất, lọc sỏi. |
Ông
Hoàng Công Ngọc sinh năm 1938, năm 1940, cha ông là Hoàng Công Đằng bị
giặc Pháp giết hại. Theo lời mẹ ông và những người già trong làng kể
lại, thì ngày hai mươi sáu tháng tám âm lịch năm 1940, một tên Đại úy
Pháp, trên đường rút chạy về Thái Nguyên đã phải bỏ lại chiếc ô tô do
không qua được cầu Rá Riềng. Ông Hoàng Công Đằng đã cùng với ông Dương
Doàn Giỏng và ông Dương Công Lằn đi phá xe ô tô của Pháp và thu về chiến
lợi phẩm là một hòm đạn. Đến ngày mùng hai tháng chín âm lịch năm 1940,
quân Pháp quay trở lại và bắt cả ba ông. Chúng giết ông Dương Công Lằn
ngay tại cầu Rá Riềng, còn ông Đằng và ông Giỏng bị chúng bắt mang đi.
Đến ngày mùng ba tháng chín, gia đình hay tin chúng đã giết ông Đằng và
ông Giỏng và đến ngày mùng bốn tháng chín năm 1940, chúng đem đầu hai
ông về bêu tại cầu Rá Riềng. Ông Hoàng Công Đằng còn có một người em
ruột là ông Hoàng Công Ươm, năm 1946 ông Ươm đã xung phong đi bộ đội với
nguyện vọng được chiến đấu để trả thù cho anh trai. Năm 1947, ông Ươm
hy sinh ở đồn Bản Sầm (thuộc Châu Điềm He), ông Ươm được công nhận là
liệt sĩ.
Những biến cố lớn xảy ra ở Bắc Sơn cuối năm 1940 đã trở
thành ngọn lửa soi đường dẫn lối để cho nhân dân các dân tộc Bắc Sơn nói
riêng và nhân cả nước nói chung, bước vào thời kỳ võ trang cách mạng. Ở
những năm tháng nước sôi lửa bỏng ấy, nghề làm ngói đứt đoạn một thời
gian. Cho tới những năm 1960, do nhu cầu của người dân, lò ngói được tu
sửa và đốt lửa trở lại. Kể từ đó đến nay, thêm ba lò ngói nữa được xây
lên ở đất Ta Nâm này.
Nghề làm ngói ở Bắc Sơn, giống như bao nghề
thủ công khác, vừa mang mục đích kinh tế vừa là bản sắc cá biệt mang
tính truyền thống của địa phương. Trải qua nhiều năm sản xuất, người làm
ngói Bắc Sơn cũng có những cải tiến nhất định, chẳng hạn như việc thiết
kế khuôn phẳng, sau đó mới dùng “nấm” để tạo độ cong cho viên ngói. Còn
lại, những công đoạn khác thì vẫn giữ nguyên như truyền thống cổ xưa.
Nhìn
đống đất xốp màu nâu nhạt bên cạnh rìa nhà làm ngói, tôi ngạc nhiên
hỏi, “Đây là đất sét hả bác?”. “Đất sét mua ở Bình Gia đấy, Bắc Sơn giờ
hết rồi.” Nói rồi ông Dương Công Ngọc một tay cầm gầu nước một tay xách
cái xẻng, đoạn, ông đổ nước vào một điểm trên đống đất, rồi dùng xẻng
trộn đều. Đất khô, tơi nhưng gặp nước bỗng mềm và dẻo quẹo như đất nặn.
Ông Ngọc bảo, “thử đất bằng cách này đấy, cũng cần phải xem đất có đều
không, có mịn không? Đất phải ít sỏi và không có ốc nhỏ, nhìn kỹ, đất
ánh lên như có mỡ thì mới tốt. Giá bây giờ là một triệu ba một xe bảy
khối”.
Lò ngói của gia đình ông Dương Công Ngọc. |
Làm
ngói chẳng có mùa, chủ yếu là tranh thủ lúc nông nhàn và nhân lực dôi
dư. Người già, phụ nữ, trẻ con đều có thể trở thành thợ ngói hoặc góp
công vào từng công đoạn làm ngói. Đất sét mua về, vun đống để giành, có
thời gian là tưới nước để ủ. Khi nước đã ngấm đều thì dùng cung chân sắn
ra từng khoanh nhỏ, mang đặt ra một chỗ khác, dùng chân nhẫm đi nhẫm
lại khoanh đất để tạo độ dẻo. Hết một lượt, lại lượt khác, hết một lần
lại lần khác. Những khối đất sét sau khi chia nhỏ để nhào lại dồn thành
đồng to, rồi lại chia nhỏ... cho đến khi chúng thật sự dẻo, mềm như
miếng bánh thì bắt tay vào công đoạn lọc sỏi. Người làm ngói dùng cung
tay như một lưỡi dao, tước mỏng từng lớp đất để lọc bỏ từng viên sỏi
nhỏ. Lúc này đất đã đạt độ kết dính, người ta có thể cầm trên tay miếng
đất mỏng như tờ giấy mà không rơi. Xong công đoạn lọc sỏi, ủ nước lần
cuối cùng là đất vào khuôn được.
Riêng công đoạn vào khuôn, cần
người khỏe mạnh để vác miếng đất, đập vào khuôn gỗ. Tro bếp được dùng
rắc một lượt mỏng lên khuôn để chống dính vào khuôn và dính giữa các
viên ngói. Cố định viên ngói rồi, chỉ cần cắt bỏ phần đất thừa là ta
được một miếng đất có độ dày gần một phân, rộng mỗi chiều lần lượt là
hai mươi mốt và hai mươi phân. Nhẹ nhàng đặt miếng đất lên “nấm” để tạo
độ cong, là viên ngói đã thành hình. Ngói mộc được xếp chồng lên nhau
thành hàng ngay ngắn trong nhà làm ngói chờ cho khô hẳn mới đem nung.
Mỗi lò ngói, mỗi mẻ nung được bốn vạn đến năm vạn viên ngói. Không phải
nhà nào làm ngói cũng đều xây lò vì chi phí xây lò không hề nhỏ nên
những nhà làm ít, mỗi năm chỉ một đến hai lò thì đem ngói đi mướn lò để
nung. Ngày ngói vào lò, là một ngày quan trọng. Hơn mười ngày đỏ lửa,
chờ cho ngói nguội, là người làm ngói hân hoan đón ngói ra lò. Với những
nhà ít nhân công, cả một năm trời hì hục bên những đống đất sét, thành
quả của họ đặt cược cả vào một mẻ ngói trong lò.
Cuối con đường
làm ngói, là địa phận xã Quỳnh Sơn, tôi ghé vào nhà làm ngói của gia
đình anh chị Dương Công Hùng, Dương Thị Hiền. Anh Hùng đang vào khuôn
ngói, chị Hiền thì tước đất, lọc sỏi. Chị cười bảo, mấy năm nay, thi
thoảng lại có từng tốp khách ghé thăm làng ngói, chắc làng ngói Long
Đống, Quỳnh Sơn đã nhiều người biết đến. Nhìn những nhà làm ngói đầy ắp
ngói mộc hàng hàng, lớp lớp xếp dọc con đường cái, tôi chợt nghĩ, giá
làng nghề làm ngói máng Bắc Sơn trở thành điểm tham quan du lịch với
chương trình bài bản, cho khách được trải nghiệm quy trình làm ngói để
tận tay đùa nghịch với những khối đất sét nâu óng, dẻo mát... thì chắc
có thể, sẽ giúp tăng thêm chút ít thu nhập cho người làm ngói. Chứ còn
trông chờ vào ngói để làm giàu, thì cũng vất vả lắm thay. Chị Hiền bảo,
hai vợ chồng hì hụi mút mùa, cả năm cũng chỉ đủ nung một mẻ. Tiền học
của hai con, trông cả vào lò ngói duy nhất ấy. Có những năm lũ về, nhà
ngói bị ngập nước, đêm nằm nghe những chồng ngói đổ “ụp”, “ụp” mà ứa
nước mắt. Công sức cả năm trời, thành ra công cốc. Mà ngói đã khô, khi
ngấm nước lại bở tơi ra, không còn độ dẻo nữa. Lũ qua, lại phải ủ nước,
làm lại từ đầu, ấy là chưa kể, lũ về mang theo nhiều tạp chất, đất ấy,
coi như bỏ đi. Nghề làm ngói, lấy công làm lãi, chứ hạch toán kinh tế,
chỉ cần tính đến chuyện phải thuê người làm, thì coi như chả còn lời lãi
gì.
Ấy thế nhưng người Long Đống, Quỳnh Sơn vẫn giữ nghề làm
ngói. Cứ ra đến nhà làm ngói là bất kể già trẻ, gái trai, lớn bé đều
biết làm ngói. Anh Dương Công Vừng, con trai ông Dương Công Ngọc còn hóm
hỉnh nói với tôi “Vợ em từ nơi khác về đây làm dâu, cũng thành thợ
ngói. Nhưng con gái làng này, đi nơi khác lấy chồng, là không mang nghề
đi được đâu!”. Không phải chỉ có Hội Ngói máng tự hào vì nghề truyền
thống của làng mà ngói máng thủ công đã trở thành niềm từ hào của tất cả
những người dân Bắc Sơn. Tất cả những nhà sàn ở Bắc Sơn đều lợp ngói
máng của người Bắc Sơn, thứ ngói ấy, sẽ bị bạc màu bởi thời gian và rêu
phong bởi tháng năm nhưng ăn đứt ngói máy ở độ bền, ở chỗ không bị vênh,
xô lệch. Đặc biệt, ngói ấy, ủ ấm những phận người trong những mùa đông
buốt lạnh của xứ núi mà vào mùa hè, lại mát đến lạ thường. Điều ấy, chỉ
những người sống dưới ngói máng Bắc Sơn mới cảm nhận nó đáng quý biết
chừng nào.
Quẩn quanh bên những khối đất sét, tự mình cầm lấy
chiếc cung tay, tước từng lớp đất mỏng mềm, điều làm tôi xúc động, không
phải là nghề làm ngói cổ xưa vẫn còn được lưu giữ đến ngày hôm nay, mà
chính là khí phách hiện hữu của người Bắc Sơn. Kể cho tôi nghe về những
năm tháng bi thương và những mất mát, hy sinh của gia đình mình, của
người thân mình, mà đôi mắt của người Bắc Sơn cứ rực lên một niềm tự hào
quá đỗi thật thà. Chính là những con người, những tấm lòng chân chỉ,
sắt son ấy đã góp phần giữ yên bờ cõi. Những câu chuyện dưới mái ngói,
là minh chứng cho một Bắc Sơn trầm tích những oai hùng.
Theo: baotintuc.vn