Theo các nhà nghiên cứu văn hóa, Then là một hiện tượng văn hóa dân gian tổng thể đặc trưng của một số dân tộc vùng núi phía Bắc, trong đó có dân tộc Tày, Nùng. Tín ngưỡng Then đã tích hợp và phát sinh nhiều sinh hoạt văn hóa văn nghệ như âm nhạc, vũ đạo, tạo hình dân gian, các hình thức liên kết và quan hệ xã hội… nhằm thỏa mãn đời sống tinh thần của con người. Trong đó, Lạng Sơn là địa bàn tiêu biểu của thực hành Then.

  Lạng Sơn – Vùng Then đặc sắc

Tiến sĩ Hoàng Văn Páo, Chủ tịch Hội Di sản Văn hoá tỉnh cho biết: Then của người Tày, Nùng Lạng Sơn là nét sinh hoạt văn hóa cổ xưa với các hệ thống nghi lễ, là dịp để con cháu báo công với tổ tiên, thần linh đã phù hộ cho một mùa làm ăn suôn sẻ, tốt đẹp. Chính vì vậy, Then có nghĩa là Thiên (trời), hát Then là những câu hát của trời.

Biểu diễn tiết mục hát Then tại lễ ra mắt Câu lạc bộ hát Then Khau Bó – Nà Phai, xã Hoàng Việt, huyện Văn Lãng

Cũng giống như các địa phương khác trong cả nước, hiện nay trên địa bàn tỉnh, thực hành Then đang tồn tại ở hai dạng chính: Then nghi lễ – Then cổ (phục vụ việc hành nghề tín ngưỡng) và Then mới (cải biên, sáng tác dựa trên âm hưởng Then cổ đã được sân khấu hóa). Trong đó, Then nghi lễ ở Lạng Sơn bao gồm một số loại hình như lẩu Then; Then cầu mong; Then chúc tụng; Then cầu mùa… Then được phân bố ở hầu khắp các huyện, thành phố trên địa bàn tỉnh, dần hình thành và khẳng định các vùng Then tiêu biểu như Bắc Sơn – Bình Gia; Văn Quan – Chi Lăng; Tràng Định – Văn Lãng; Cao Lộc – thành phố Lạng Sơn… Mỗi vùng có đặc điểm riêng của làn điệu âm nhạc và mang đậm bản sắc, sự độc đáo của vùng đó trong các cuộc Then. Then Lạng Sơn hiện nay vẫn còn lưu giữ tương đối đầy đủ các làn điệu như tò mạy, khảm hải (vượt biển), sluôi lừa (chèo thuyền), pây tàng (đi đường), múa chầu… Đây chính là yếu tố làm nên sự đa dạng, phong phú và hấp dẫn của Then Lạng Sơn so với Then ở các địa phương khác trong khu vực.

 Các công trình nghiên cứu của một số học giả uy tín đã chỉ ra Then được hợp thành bởi 3 yếu tố chính: nghệ nhân, các vật thiêng của thầy Then, nghi lễ. Nghệ nhân là yếu tố quan trọng, giữ vị trí trung tâm của việc lưu giữ và trao truyền di sản Then.

Nghệ nhân ưu tú Bế Thị Vẩn, thôn Nà Ván, xã Tri Phương, huyện Tràng Định cho biết: Để trở thành người làm Then thì gia đình phải có dòng dõi, truyền thống thực hành Then, có năng khiếu âm nhạc (đàn và hát), phải được làm lễ cấp sắc và trải qua quá trình nỗ lực học hỏi, rèn luyện. Từ lúc được 17 tuổi, tôi đã được làm lễ cấp sắc và bắt đầu thực hành nghề. Đến nay, trải qua 4 kỳ đại lễ lẩu Then thăng sắc, tôi đã đạt “chức phẩm” cao nhất trong dòng Then với chiếc mũ có 13 dải tua.

  Phát huy giá trị di sản thực hành Then sau vinh danh

Từ khi được ghi danh đến nay, cùng với các tỉnh sở hữu di sản Then, các cấp, ngành của tỉnh đã có nhiều giải pháp góp phần bảo tồn, phát huy, lan tỏa giá trị của Then trong cộng đồng. Ông Phan Văn Hòa, Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch (VHTT&DL) cho biết: Ngay sau khi thực hành Then được UNESCO vinh danh, chúng tôi đã xây dựng kế hoạch bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại này, đảm bảo đồng bộ theo các quy định của Công ước UNESCO. Theo đó, chúng tôi đã đẩy mạnh công tác tuyên truyền, quảng bá giá trị di sản tới cộng đồng. Đồng thời, tổ chức các hoạt động vinh danh khen thưởng các nghệ nhân, thành lập các câu lạc bộ (CLB), mở lớp truyền dạy hát dân ca, trong đó có hát Then… Đặc biệt, sở đã tham mưu UBND tỉnh ban hành Kế hoạch số 42 ngày 22/2/2022 thực hiện Quyết định 3404 ngày 22/12/2021 của Bộ VHTT&DL phê duyệt Đề án “Bảo tồn, phát huy giá trị dân ca, dân vũ, dân nhạc của các dân tộc thiểu số gắn với phát triển du lịch giai đoạn 2021 – 2030”.

Tiết mục hát Then – đàn tính đặc sắc tại lễ khai mạc Tuần Văn hóa – Thể Thao – Du lịch năm 2023

Theo đó, từ năm 2019 đến nay, trung bình mỗi năm, Sở VHTT&DL tổ chức từ 1 đến 3 lớp truyền dạy hát Then, đàn tính cho người dân thuộc nhiều lứa tuổi tại cơ sở. Đồng thời, hỗ trợ nhạc cụ và một số trang phục biểu diễn cho người dân. Ngoài ra, ngành VHTT&DL phối hợp cùng Hội Bảo tồn dân ca tỉnh vận động, khuyến khích các cơ sở có đông đồng bào dân tộc Tày, Nùng sinh sống, thành lập các CLB hát Then – đàn tính gắn với truyền dạy cho thế hệ trẻ. Từ năm 2019 đến nay, trên địa bàn tỉnh đã thành lập được gần 20 CLB dân ca, nâng tổng số CLB dân ca trên địa bàn tỉnh lên gần 70 CLB với hơn 1.600 hội viên, trong đó, 90% CLB bảo tồn và phát huy các làn điệu hát Then, đàn tính.

Tại các huyện, thành phố, ngành văn hóa cũng rất chú trọng công tác bồi dưỡng Then cho thế hệ trẻ. Bà Lương Thùy Nha, Trưởng Phòng Văn hóa – Thông tin huyện Văn Quan cho biết: Hiện nay, Văn Quan có 57 nghệ nhân đang thực hành nghi lễ Then cổ, trong đó có khoảng 10 nghệ nhân Then trẻ. Hằng năm, chúng tôi đều phối hợp với các trường học mời các nghệ nhân, trong đó có nghệ nhân trẻ đến giới thiệu giá trị của di sản Then tại các hoạt động ngoại khóa.

Cùng với ngành văn hóa, thời gian qua, ngành giáo dục và đào tạo đã đưa di sản Then vào giảng dạy trong các tiết học ngoại khóa và các hoạt động ở các trường. Đến thời điểm hiện tại toàn tỉnh có 23 trường ở 3 cấp học đã và đang tổ chức giảng dạy và thành lập được các CLB hát Then, đàn tính, thu hút trên 400 học sinh theo học, tăng 60% so với năm 2018, tiêu biểu trong số đó như: Hữu Lũng 5 CLB, Tràng Định 4 CLB, Cao Lộc 3 CLB, Văn Quan 2 CLB… Đi đôi với truyền dạy, từ năm 2019 đến nay, ngành VHTT&DL thường xuyên tạo ra không gian văn hóa giúp cho các loại hình dân ca được bảo lưu và phát huy, trong đó có hát Then, thông qua các sự kiện như tại các lễ hội: đền Kỳ Cùng – Tả Phủ, Bủng Kham, hội Háng Pỉnh (hội Bánh nướng); Tuần Văn hóa – Du lịch, Lễ hội Hoa Đào …

Mặt khác, ngành VHTT&DL tích cực thành lập các CLB và đưa các tiết mục hát Then, đàn tính vào biểu diễn tại các điểm du lịch, làng du lịch cộng đồng như: Phố đi bộ Kỳ Lừa (thành phố Lạng Sơn); làng du lịch cộng đồng xã Hữu Liên, Yên Thịnh (Hữu Lũng), Mông Ân, Thiện Hòa (Bình Gia), Vũ Lăng, Chiến Thắng, Bắc Quỳnh (Bắc Sơn); điểm du lịch Thác Xăng, Thác Mây (Văn Lãng)…

Sự chủ động, tích cực của ngành VHTT&DL, sự quan tâm của các cấp, ngành và sự chung sức của người dân, di sản thực hành Then ngày càng được bảo tồn và lan tỏa mạnh mẽ, góp phần gìn giữ mạch nguồn, phát huy giá trị văn hóa của Xứ Lạng.