Chịu cảnh thất sủng ở thời công nghiệp nhưng giấy
dó chưa đến hồi mạt vận bởi các thành viên của dự án Zó đang lặng thầm
bảo tồn và phát triển loại giấy đặc biệt này.
Trần Hồng Nhung gắn với giấy dó một cách tình cờ. Nhiều năm về trước,
Nhung và người bạn Việt kiều mong muốn phát triển thư pháp Việt ra thế
giới. Cô nhận ra một nền thư pháp đậm hồn Việt phải là sự thăng hoa của
con chữ trên chất liệu giấy của riêng người Việt: giấy dó. Thời điểm đó,
thân phận giấy dó đã hiu hắt như số lượng nghệ nhân còn bám trụ với
nghề.
4 năm theo đuổi giấc mơ giấy dó
Nhung lặn lội về các làng nghề làm giấy ở Bắc Ninh, Hòa Bình tìm hiểu
thực trạng. Nguyên liệu làm giấy khan hiếm, quá trình sản xuất thủ công
vất vả, giá thành sản phẩm không cao khiến nghệ nhân không còn mặn mà
với nghề. Thực tế ấy khiến Nhung trăn trở.
Trần Hồng Nhung (thứ 3, từ trái sang) và các thành viên dự án
Từng tốt nghiệp quản trị kinh doanh tại Pháp, Trần Hồng Nhung hiểu
rằng bài toán mà giấy dó cũng như các nghề thủ công truyền thống đang
gặp phải là vấn đề nhu cầu và thị trường.
Cô nói: “Tôi muốn tìm một phương thức mới trong bảo tồn. Kinh doanh
giấy dó không thể giải quyết bằng mô hình thương mại truyền thống mua rẻ
bán đắt mà bắt buộc phải bằng mô hình kinh doanh xã hội tính đến bảo
tồn vùng nguyên liệu, môi trường và các giá trị văn hóa đi kèm”.
Họa sĩ Dương Hoàng Linh, một người say mê làng nghề truyền thống bị
thuyết phục bởi tính bền vững trong bảo tồn của mô hình kinh doanh này.
Anh trở thành họa sĩ chính của dự án. Xavier Servas, nhà thiết kế người
Pháp cho biết: “Một người bạn nói với tôi về Nhung và những nỗ lực của
cô ấy trong bảo tồn giấy dó. Mô hình kinh doanh xã hội là một hướng đi
đúng đắn. Vì thế tôi quyết định cộng tác cùng Nhung”.
Nhiều nhà thiết kế, họa sĩ, tình nguyện viên khác đã đồng hành cùng
Nhung khi dự án mới chỉ là ý tưởng. Nhung lên đường về các làng nghề
thuyết phục nghệ nhân chuyển đổi mô hình kinh doanh. Nhưng mọi chuyện
không đơn giản.
Cô cho biết: “Các vùng làng nghề, đặc biệt là Bắc Ninh đang đô thị
hóa nhanh chóng với rất nhiều khu công nghiệp mọc lên. Làm giấy lạc lõng
trong lựa chọn mưu sinh của người dân. Những nghệ nhân tâm huyết rất
khó tìm người nối tiếp.
Họ không có động lực lớn để theo đuổi nghề dù hiểu mục tiêu xã hội
của mô hình kinh doanh mới. Việc duy nhất chúng tôi có thể làm là thuyết
phục họ phục hồi giấy dó với chất lượng như xưa.
Nhưng để nghệ nhân làm điều đó, ngược lại, chúng tôi phải tạo ra nhu
cầu thực sự đủ cho các sản phẩm chất lượng như vậy từ thị trường".
Sau hơn 4 năm theo đuổi giấc mơ giấy dó, năm 2013, Trần Hồng Nhung và
các cộng sự chính thức thành lập dự án Zó với sự hợp tác của gia đình
nghệ nhân Tâm ở Bắc Ninh và gia đình nghệ nhân Chúc ở Hòa Bình.
Với mô hình kinh doanh xã hội, các thành viên của dự án phải giải ngược
bài toán bảo tồn. Trước mắt, khâu then chốt và gấp rút nhất là tăng nhu
cầu thị trường để nghệ nhân yên tâm tiếp tục làm nghề. Sau khi khắc phục
được lỗi từ thị trường, dự án quay lại khôi phục chất lượng giấy và
trồng vùng nguyên liệu.
Sổ sách, danh thiếp, lịch… bằng giấy dó
Trong sản phẩm truyền thống, giấy dó gắn bó hữu cơ với các thành tố văn
hóa như hội họa dân gian, thư pháp, thư tịch cổ... Với Trần Hồng Nhung,
để tăng nhu cầu của thị trường với giấy dó thì phải tăng tính ứng dụng
đương đại vào chất liệu giấy này.
Vỏ bao diêm… được làm bằng giấy dó
Và Zó đã cho ra đời những sản phẩm kết hợp giữa tính thực dụng và
thẩm mỹ: sổ sách, thiệp chúc, phong bì, danh thiếp, album ảnh, lịch,...
Giấy dó có mặt tại các khách sạn, nhà
hàng trong hình hài của sổ hướng dẫn, tấm treo cửa “xin đừng làm phiền”,
biển báo “thay chăn ga”, đèn trang trí, tranh treo tường,...Tất cả các
sản phẩm trên đều được làm bằng tay.
Các thành viên dự án: người sáng lập,
họa sĩ, nhà thiết kế hay tình nguyện viên đều là những nghệ nhân kì công
và tỉ mẩn tạo nên những sản phẩm handmade. Phản hồi tích cực từ thị
trường buộc dự án mở rộng quy mô sản xuất. Đầu tháng tám, các thành viên
của Zó đã có chuyến thực địa tại Hải Chính (Hải Hậu, Nam Định) để thử
nghiệm tập huấn dạy nghề khâu sổ cho phụ nữ ở đây.
Ngoài ra, Zó còn kết hợp với các nghệ sĩ đưa giấy dó vào tác phẩm nghệ
thuật mà các chương trình Vũ điệu của giấy, Bữa tiệc của Zó đã phô bày
vẻ đẹp của chất liệu này trong các loại hình: sắp đặt, trình diễn, điêu
khắc, hội họa...
Sự biến hình của giấy dó trong những ứng dụng đương đại cho thấy, dù
dưới hình hài nào, truyền thống hay hiện đại, chỉ cần không đoạn tuyệt
các giá trị nhân văn và rời xa những điều tử tế, văn hóa đã tự gọi tên
mình trong đó.
Trần Hồng Nhung vẫn đang bộn bề giữa những ý tưởng bảo tồn. Cô ấp ủ dự định tài liệu hóa nghề làm giấy dó và viết sách.
Nhung tâm sự: “”Cách đây không lâu, anh Tâm ở làng giấy dó Bắc Ninh
gọi điện cho tôi thảng thốt: “Em ơi, anh không còn nguyên liệu dó để làm
giấy nữa. Người Trung Quốc sang mua hết gốc dó rồi. Năm nay chán quá!
Anh chỉ còn một ít để dành làm giấy Sắc Phong thôi...”
Tôi lặng đi và cứ tự hỏi mình mãi...Chẳng biết dự án bắt đầu có muộn
quá không, chẳng biết sức mình nhỏ bé có thể làm được đến đâu...”.
Theo : tienphong.vn