Nghề dệt La Khê đang đứng trước nguy cơ mai một

Cửa hàng bán các sản phẩm the, lụa La Khê nằm ngay ở khu vực sầm uất, cạnh cụm di tích lịch sử Bia Bà (quận Hà Đông), thế nhưng, rất ít khách hàng ghé thăm.

Những khung cửi của Hợp tác xã dệt the La Khê, sau mười năm lách cách thoi đưa, nay đã ngừng hoạt động. Sự mai một của nghề truyền thống đặc sắc của Thủ đô, sau quá trình gian nan khôi phục, để lại nhiều tiếc nuối...

Khôi phục để rồi... tiếp tục mai một

Từ xa xưa, dân gian đã có câu "the La, lụa Vạn, chồi Phùng" để nói về nghề dệt the lụa ở La Khê (quận Hà Đông). Mặc dầu Hà Đông có lụa Vạn Phúc nổi tiếng khắp trong và ngoài nước, nhưng La Khê vẫn có một vị trí riêng. Nghề dệt the lụa La Khê tương truyền có từ rất lâu đời. Thế kỷ 17 được xem là thời kỳ cực thịnh của the La Khê. Sang đến đầu thế kỷ 19, triều đình nhà Nguyễn còn cho lập xưởng dệt the La Khê. Điểm khác biệt  giữa sản phẩm của hai làng nghề La Khê và Vạn Phúc là La Khê chuyên nghề dệt sa mầu, lụa bạch, lụa vân, còn làng Vạn Phúc thì dệt lụa gấm.

Nghề the lụa La Khê trầm lắng những năm chiến tranh chống Pháp. Sau năm 1954, cả làng La Khê quay sang dệt vải bông, khăn mặt, thảm đay... Nghề dệt the bị quên lãng trong nửa thế kỷ. Mãi đến năm 2002, nhờ có chính sách khuyến khích khôi phục làng nghề truyền thống, chính quyền địa phương và những nghệ nhân trong làng đã bỏ ra nhiều công sức khôi phục nghề the lụa. Hợp tác xã dệt the La Khê ra đời. Sau nửa thế kỷ mất nghề, việc khôi phục gặp nhiều khó khăn, bởi không còn mấy người biết cách dệt the, khung dệt cũng không còn. Các nghệ nhân cao tuổi phục chế khung dệt trên tinh thần vừa kế thừa, vừa cải tiến để trở thành cỗ máy, vừa dễ vận hành, vừa cho năng suất cao. Những mét the đầu tiên đã được dệt ra sau nhiều năm vắng bóng. Đến năm 2006, Hợp tác xã tiếp tục đầu tư, nâng tổng số máy dệt lên con số 11 và mở lớp dạy nghề cho lao động trong làng. The La Khê dần trở lại thị trường.

Để tìm đầu ra cho sản phẩm, ngoài đơn hàng từ khách nước ngoài, các xã viên đã đi chào hàng tại các cửa hàng tơ lụa trên phố Hàng Bông, Hàng Gai và đưa vào cả TP Hồ Chí Minh. Sản lượng the, sa, lụa vân mỗi năm ở La Khê đạt trung bình 2.000 đến 3.000 m. Những người thợ dệt the La Khê đã khôi phục, sáng tạo hơn 20 mẫu hoa văn, dệt thành những tấm vải the hoa, trong đó có không ít mẫu cầu kỳ. Bà Bạch Hồng Ấn - Phó Chủ nhiệm Hợp tác xã dệt the La Khê cho biết: "The lụa La Khê được sản xuất từ sợi tơ tằm chất lượng cao, nhập từ Bảo Lộc (Lâm Đồng). Những người biết đến the, lụa vân của La Khê đều rất thích các loại sản phẩm này với đặc tính sợi kép, dệt thưa, chất the nhìn dày, nhưng thoáng, mặc dễ chịu mà lại không bị nhăn".

Nhưng sau mười năm khôi phục, the La Khê đang đứng trước nguy cơ mai một... thêm một lần nữa. Chúng tôi đến Hợp tác xã dệt the La Khê khi các khung cửi đã ngừng hoạt động. Cửa hàng giới thiệu sản phẩm the lụa nằm ngay cạnh khu di tích Bia Bà lúc nào cũng tấp nập khách tham quan, đi lễ, nhưng họa hoằn lắm mới có một khách hàng đến thăm. Cửa hàng giờ chỉ bán hàng tồn từ trước, bởi khung cửi không còn hoạt động từ cuối năm 2011.

Bài học cho công tác bảo tồn

Nếu như lụa Vạn Phúc tồn tại nhờ vào hoạt động xuất khẩu, bán hàng tại chỗ và cả những đơn đặt hàng thì trong suốt mười năm qua, Hợp tác xã dệt the La Khê hoạt động chủ yếu nhờ vào hoạt động đặt hàng của các tiểu thương. Hầu như không có khách đến La Khê để mua hàng. Điều này là cản trở khả năng phục hồi làng nghề. Bà Bạch Hồng Ấn cho biết, nguyên nhân  là do La Khê vắng bóng trên thị trường một thời gian quá dài. Thương hiệu của La Khê gần như không tồn tại trong tâm thức của người tiêu dùng. Bản thân các nghệ nhân có cố gắng, nhưng họ vốn chỉ quen với khung cửi, cho nên thiếu các hoạt động quảng bá. Chỉ trông chờ vào đầu ra như thế, cho nên khi không có người đặt hàng, việc sản xuất bị thu hẹp dần.

The La Khê có ưu điểm là nhập nguyên liệu chất lượng cao. Thời gian gần đây, giá nguyên liệu liên tục tăng cao. Trước đây, Hợp tác xã mua nguyên liệu với giá 300 nghìn đồng/kg, nay đã lên đến một triệu đồng/kg. Giá nguyên liệu cao đẩy giá thành sản xuất the lên cao, khoảng 150 nghìn đồng/m, riêng hàng sa, giá lên tới 200 nghìn đồng/m. Cùng lúc ấy, trên thị trường xuất hiện rất nhiều mặt hàng Trung Quốc, giá thành rẻ. Phần lớn người tiêu dùng không biết phân biệt chất lượng tốt - xấu, cứ thấy rẻ là mua. Việc sản xuất vì thế càng thêm khó khăn.

Xứ Đoài vốn là "đất trăm nghề". Nhưng không phải nghề nào cũng có truyền thống lâu đời và giàu tính nghệ thuật như the La Khê. Ở góc nhìn di sản, dệt the La Khê là loại hình di sản phi vật thể. Di sản phi vật thể có đặc thù riêng, ở đây chính là phương thức để dệt nên những tấm the lụa quý. Phương thức dệt the La Khê có nhiều đặc thù. Chỉ một thời gian nữa, nếu không có biện pháp giữ gìn, phương thức dệt này sẽ mất đi cùng với các nghệ nhân. Thế nhưng, trong suốt mười năm tồn tại, nghề dệt the La Khê không nhận được sự quan tâm đáng kể nào của các ngành chức năng, ngoài một lớp dạy nghề tổ chức vào năm 2006. Khôi phục nghề truyền thống đã gian khó, chèo chống để nghề đó sống được trong thương trường đầy khắc nghiệt còn khó hơn. Việc đó có vẻ quá sức đối với những nghệ nhân làng the lụa. Việc nghề truyền thống bị mai một là điều khó tránh khỏi.

Hà Nội có hơn 1.200 làng nghề, trong đó có hàng trăm làng nghề truyền thống. Bảo tồn làng nghề truyền thống vừa góp phần tạo công ăn việc làm, vừa lưu giữ những giá trị truyền thống. Tuy nhiên, cần có sự phân loại các nghề từ góc độ di sản, để từ đó có biện pháp bảo tồn phù hợp với những làng nghề mang nhiều giá trị nghệ thuật như dệt the La Khê.

Theo báo nhân dân