Đầu tháng 10.2008, tại hội nghị thông báo kết quả khảo cổ học năm 2007, phát biểu của Viện trưởng Viện Khảo cổ học Tống Trung Tín đã như một “trái bom” khiến những “tay mơ” mới tập tọe vào thú chơi cổ vật “mất ăn mất ngủ”. Ông Tín cho biết theo kết quả khảo sát của cơ quan này, đã phát hiện một số trung tâm làm giả cổ vật ở Hoa Lư (Ninh Bình), quận Hai Bà Trưng và huyện Mê Linh (Hà Nội). Đồ giả cổ được làm tinh vi, khéo léo, đạt trình độ cao đến mức một số nhà khảo cổ nếu không có nhiều kinh nghiệm, không chuyên sâu thì cũng có thể bị “qua mặt”.

Âm thầm hám lợi, âm thầm ăn “quả đắng”

“Chơi đồ cổ thì trước tiên phải có tiền. Nhưng quan trọng hơn là phải có kinh nghiệm, trình độ. Nếu chỉ tung tiền ra mua đồ cổ, chơi đồ cổ bằng mắt, bằng tai thì dễ bị lừa lắm”, ông Đào Phan Long, Chủ tịch Hội cổ vật Thăng Long, người có hơn 20 năm đeo đuổi thú vui cổ ngoạn cho biết. Ông Long thú thật: “Trong bộ sưu tầm đồ gốm, đồ đồng của tôi có khi lọt vào những đồ giả cổ tinh vi. Sau này, nhờ trao đổi với bạn bè, những người am hiểu người ta chỉ cho biết thì mình mới ngã ngửa ra là bị lừa. Người sưu tầm cổ vật chân chính thường tập hợp với nhau thành hội để trao đổi, học hỏi lẫn nhau là vì thế. Chứ cứ âm thầm chơi một mình thì nhiều khi mắc lỡm mà không biết”.

V., một con buôn cổ vật ở Hà Nội cho biết có bốn nguồn chính cung cấp hàng cho thị trường buôn bán cổ vật. Nguồn thứ nhất là những cổ vật được giữ lại trong các gia đình theo kiểu “báu vật gia truyền”, loại này rất ít khi được bán ra thị trường, “thường thì gia đình nào gặp lúc quá túng bấn mới bán những đồ thừa tự như vậy” như lời V. nói. Nguồn thứ hai phổ biến hơn là những cổ vật do người dân vô tình phát hiện ra trong lúc đào móng nhà, phá đá làm đường, rà phế liệu kim loại... Nguồn thứ ba là cổ vật do những tay chuyên đào bới mộ cổ, nền móng của các phế tích hoặc trục vớt lén lút từ những tàu cổ chìm đắm. Nguồn cung thứ tư, số lượng ít hơn và chủ yếu được bán sang nước ngoài là cổ vật đánh cắp từ các bộ sưu tập cá nhân hoặc các bảo tàng.

Theo V., những năm gần đây không chỉ các bảo tàng, các nhà sưu tầm cổ vật lâu năm mà cả những người mới giàu lên đều có nhu cầu săn lùng, chuốc cổ vật về bày để “làm sang”. “Cổ vật thì đương nhiên không thể “sản xuất” ra được, nhu cầu sưu tầm cổ vật lại đang tăng lên từng ngày, vì vậy đương nhiên người ta phải nghĩ đến chuyện chế... đồ cổ”, V nói.

Nhập nhèm thật giả

V cho biết trên thị trường buôn bán có hai loại là “hàng xịn” và “hàng mông”, khách “gà” thường mua phải loại hàng mông (hàng giả cổ) với giá cao ngất ngưởng. “Có những thứ đồ được bán với giá cao gấp đến 20 lần khi mua”, V. bật mí.

Chúng tôi quyết định lấy bản thân mình ra làm “vật thí nghiệm”, và quả thật V. ngay lập tức có ý định “làm thịt” chúng tôi. Đã biết “giá làng” của một chiếc trống đồng Minh Khí loại nhỏ giả cổ là từ 150 - 300 ngàn nếu mua ở Thanh Hoá, thế nhưng khi vờ hỏi mua một chiếc trống loại này ở cửa hàng của V., anh ta hét giá lên đến 2,5 triệu và cùng vờ “ưu ái” lại: “Đấy là giá cho người quen nên anh bán lấy vốn, chứ khách lạ thì anh còn bán giá cao hơn nữa”. V. nói thêm: “Hàng giả cổ mới có giá như vậy, chứ hàng thật thì ít nhất cũng phải 2, 3 ngàn USD”.

Dọc một số con phố ở Hà Nội như Nghi Tàm, Tô Tịch cũng có những cửa hàng chuyên bán đồ cổ như cửa hàng của V. Giới chơi đồ cổ cho biết, dân sưu tầm chuyên nghiệp ít khi lai vãng đến đây vì họ cho rằng phần lớn những đồ bán ở đây là giả cổ. Những cửa hàng này thường không treo biển, hoặc chỉ treo biển “Đồ thủ công, mỹ nghệ”, người sưu tầm rỉ tai nhau chỉ giới thiệu thì mới biết. Vào những cửa hàng nay, cảm giác đầu tiên của khách sẽ là khung cảnh tôi tối, âm u dễ đánh lừa thị giác; khiến người xem thấy những món đồ treo trên tường, bày la liệt trên giá, sập, phản cũng tôi tối, cũ cũ trong ánh sáng nhập nhoạng này. Chỉ vào món đồ nào hỏi cũng được chủ cửa hàng quảng cáo với những mỹ từ “bốc tận mây xanh” như “Đây là đồ độc, không tìm được cái thứ hai ở Việt Nam”. Một chiêu khác khi bán hàng ở đây là chủ cửa hàng “nhìn mặt mà bắt hành dong”: thấy khách bình dân thì giả lả: “Biết em thích nhưng điều kiện mình có hạn nên mua thứ này vừa đẹp, vừa phù hợp túi tiền”; khách sang hơn thường được rỉ tai dắt vào buồng, lên gác hoặc đến “cơ sở hai” để xem hàng “xịn”.

Hàng giả cổ có hai loại: giả cổ cấp thấp và giả cổ cao cấp. Đồ giả cổ cấp thấp có giá khá “mềm” vì không phải kỳ công “chế”, và khó có thể bịp ai. Đồ giả cổ cao cấp được làm đặc biệt tinh vi nên giá cao thấp tùy vào độ “gà mờ” của người mua. Các con buôn còn thêu dệt nên những huyền thoại về món đồ, hoặc bắt tay nhau “nổ” về món đồ khiến người mua rơi vào bẫy đã bị gài. Hiện nay, những người sưu tầm một câu chuyện “thật như bịa” như sau: gần 10 năm trước, một tay được đánh giá là “sành chơi” trong làng cổ vật bỏ ra 8 triệu đồng để mua một chiếc bình bằng đồng thời Đông Sơn. Chiếc bình cổ này được trang trọng bày trên giá như một bảo vật. Bất ngờ một hôm, có bậc cao thủ đến chơi nhìn thấy chiếc bình đó đã cười nhạt và lắc đầu. Muốn chứng minh mình không phải là "gà", chủ nhà nghiến răng cạo lớp đồng rỉ xanh trước mặt khách và té ngửa khi nhìn thấy lõi của chiếc “bình cổ” là... vỏ lon Coca Cola.

Tinh vi “công nghệ” sản xuất… cổ vật

Theo quy định trong Luật Di sản văn hóa, “Cổ vật là hiện vật được lưu truyền lại, có giá trị tiêu biểu về lịch sử, văn hoá, khoa học, có từ một trăm năm tuổi trở lên”. Thế nhưng trên thị trường “ngầm”, nhiều món đồ được quảng cáo là ngàn năm tuổi, nhưng sự thực thì có khi chúng chỉ chưa đầy ngàn... ngày tuổi. Lý do: đó là cổ vật “nhái”.

Cách thành phố Thanh Hóa chừng 9km, huyện Đông Sơn nổi tiếng là nơi lưu giữ được nghề đúc truyền thống. Theo chân M., một dân buôn đồ giả cổ đã “rửa tay gác kiếm”, chúng tôi đã tìm đến một làng nghề tại huyện này để nghe những thợ đúc kể về quy trình sản xuất... đồ cổ.

Theo phân loại của người làm nghề, đồ giả cổ được làm giả toàn bộ hoặc giả một phần (sửa chữa từ đồ vỡ thành đồ lành để bán cho được giá). Ví dụ như trống đồng giả được “phù phép” thành đồ cổ như sau: Trống đồng được đúc mới rồi dùng hóa chất (có thể có thành phần là sơn ta) phủ lên bên ngoài. Sau đó dùng đèn khò khò cho lớp sơn cháy, bong ra và chuyển màu. Trong lòng trống, người ta dùng muối ăn và axit dạng nhẹ trộn vào đất, đắp vào để tạo thành những vết han, rỗ.

Trình độ những thợ làm giả cổ vật thực sự điêu luyện với trường hợp làm đồ giả cổ từ nguyên liệu cũ. Người thợ sẽ lấy vật liệu của đồ đồng Đông Sơn hoặc những mảnh trống bé, không có hoa văn, không phục hồi được đem trộn với composit, sau đó ép thành từng tấm, đưa vào khuôn trống, tạo trống mới và trang trí hoa văn. Những “cổ vật” này do được làm từ vật liệu cũ nên rất khó có thể phát hiện được.

Đồ cổ thật giả lẫn lộn

Kỳ công hơn, những đồ giả cổ như súng thần công bằng đồng, nếu muốn tăng thêm phần “cổ kính”, sau khi được xử lý hóa chất sẽ được thả xuống vùng biển gần bờ để những con hà bám vào. Nhìn vào những “cổ vật” này, người sưu tầm cổ vật “tay mơ” sẽ hoàn toàn tin tưởng cổ vật có niên đại hàng nghìn năm, vừa mới được một đám thợ săn đồ trục vớt được.

So với đồ đồng, quy trình giả cổ của đồ đá còn tinh vi hơn nhiều lần. Các nhà sưu tầm cổ vật kinh nghiệm cho biết, để làm giả tượng đá sa thạch, các “nghệ nhân” khu vực miền Nam Trung Bộ lấy đá trong mỏ đá địa phương (chính là đá được dùng làm cổ vật từ hàng nghìn năm trước). Bức tượng sau khi hoàn thành được tẩm axit để tạo ra các vết mòn. Công đoạn tiếp theo là chôn tượng xuống đất hoặc ngâm vào bể dung dịch có hoà chính loại đất của di tích. Sau một thời gian được ngâm trong lớp bùn loãng, nước và đất ngấm vào trong các thớ đá, vết nứt. Lúc đó khó ai có thể phát hiện ra bức tượng là đồ giả cổ.

Gần đây, để rút ngắn quá trình, một số thợ lấy đá trong chính di tích (đá kê nền nhà, bệ cột) có niên đại rất cổ để làm tượng. Cách làm tương tự được phát hiện với tượng đất nung. Khi tượng đất nung có niên đại sớm (thế kỷ I - thế kỷ III) trở thành thứ cổ vật có giá thì hàng loạt các mộ gạch ở Quảng Ninh, Hải Phòng, Bắc Ninh bị đào bới. Không tìm thấy cổ vật, bọn đào trộm còn gỡ cả những viên gạch mang đi để tạc tượng. Tượng đất nung kiểu “tân thời” này là sự sao chép lại từ các tượng nguyên mẫu với số lượng hạn chế và được hét giá lên đến hàng trăm triệu đồng.

Trống đồng giả cổ. 

Đồ sứ cổ là loại đồ dễ “nhái” nhất. Đầu tiên, những món đồ sứ bình thường sẽ được ngâm axit để bong bớt lớp vỏ mới ở ngoài. Sau đó, người ta rửa sạch và bôi thật nhiều nhựa cây đu đủ lên, ngâm dưới ao một thời gian năm để cho ốc bám vào ăn hết lớp nhựa đu đủ. Khi đó vớt lên, rửa sạch thì nhìn món đồ đã có rất nhiều lớp thời gian” mà những tay buôn quảng cáo là “đồ cổ vớt dưới biển”.

Một cán bộ của Bảo tàng Quảng Ninh cho biết, do tỉnh có cửa khẩu Móng Cái nên thường xuyên có những vụ tuồn hàng lậu là cổ vật qua biên giới và những tang vật này thường được giao lại cho bảo tàng quản lý. “Chúng tôi nhận thấy trong số này có đến khoảng 60% là cổ vật “rởm”, và loại cổ vật nào cũng có thể bị làm nhái, từ tượng phật, trống đồng đến đồ trang sức bằng đá bán quý (ngọc lưu ly). Nhiều hiện vật được làm giả rất tinh vi khiến chuyên gia giám định cho rằng chúng không phải được làm trong nước mà được “cổ hóa” ở nước ngoài rồi trung chuyển qua Việt Nam”.

Bó tay với tình trạng cổ vật rởm?

Có cách nào để hạn chế tình trạng làm giả cổ vật tràn lan không? Trả lời câu hỏi này, tất cả những người sưu tầm đều lắc đầu ngao ngán: “Làm sao cấm họ được, họ làm như thế không có tội tình gì. Họ nói tôi bán đồ mỹ nghệ, đồ lưu niệm chứ có làm giả cổ vật đâu. Và thế là “cuộc chiến” giữa người làm cổ vật rởm, người mua, người trung gian cứ thế dai dẳng. Ai dại thì chịu thiệt”.

Một chuyên gia trong giới sưu tầm đồ cổ cho rằng hiện nay quy định về làm bản sao đối với cổ vật chưa rõ ràng, dẫn đến tình trạng làm đồ giả cổ tràn lan. Luật Di sản văn hóa có hiệu lực từ năm 2002 quy định về việc làm bản sao cổ vật như sau: bản sao phải đảm bảo có mục đích rõ ràng, có bản gốc để đối chiếu, có dấu hiệu riêng để phân biệt với bản gốc, có sự đồng ý của chủ sở hữu cổ vật và giấy phép của cơ quan nhà nước có thẩm quyền về văn hoá thông tin. Tuy nhiên, như trên đã nói, những người chế bản sao vẫn có thể nại ra lý do đó là đồ thủ công mỹ nghệ để “lách luật”.

Lý giải nguyên nhân khiến tình trạng “lập lờ đánh lận con đen” trong thị trường cổ vật, một chuyên gia khác nhận định: một phần là do chúng ta chưa có một thị trường cổ vật minh bạch. Theo chuyên gia này, hiện nay chưa có một công ty đấu giá cổ vật nào được thành lập, việc định giá cổ vật cũng còn gặp nhiều vướng mắc. “Trước hết phải có một định nghĩa đầy đủ, chi tiết đâu là “báu vật quốc gia”, đâu là “cổ vật loại một”, “cổ vật loại hai”... để dễ dàng trong quản lý và định giá. Thứ hai là phải tổ chức được những phiên đấu giá công khai cổ vật thì những hiện vật lấy cắp hay cổ vật giả mới không xuất hiện trên thị trường. Thị trường minh bạch cho các cổ vật vừa giúp Nhà nước thu được thuế, vừa giảm được tình trạng cổ vật “rởm” như hiện nay”, chuyên gia này nói.

Nguồn: Mua bán