Đến triều Lê, Thăng Long có 36 phường. Sự hội tụ các phường thợ lành
nghề từ khắp tứ trấn về Thăng Long đã tạo ra trên địa bàn kinh thành
nhiều sản phẩm nổi tiếng Việt Nam . Một số đã đi vào tục ngữ như: “gốm sứ Bát
Tràng, thợ vàng Định Công, thợ đồng Ngũ Xá…”
Gốm sứ Bát Tràng
Theo truyền thuyết ngày xưa, có một số người làng Bồ Bát (còn gọi là
Bạch Bát, huyện Yên Mô, Ninh Bình) đi thuyền ngược sông Hồng để buôn
bán, gần đến Thăng Long thì thấy một bãi đất hoang phì nhiêu, họ bèn ghé
bờ nghỉ đêm.
Đêm ấy có người mơ được vua Thuỷ Tề rước xuống thuỷ cung chơi, cảm
thông cảnh nghèo khó nên khi khách về, vua sai một đoàn thợ đi theo và
xây cho toà nhà lộng lẫy toàn bằng đất thó. Về sau, con cháu người này
cứ cậy đất thó ra ăn mãi mà tường không đổ. Tỉnh dậy người này kể giấc
mơ cho cả đoàn biết. Mọi người cho đây là điềm lành, bèn quyết định bỏ
nghề buôn, ở lại cắm đất làm ấp, lập làng nghề Bát Tràng ngày nay.
Theo một truyền thuyết khác, nghề gốm sứ Bát Tràng đã có từ thời Lý,
do 3 ông tổ truyền nghề cho dân 3 nơi, trong đó Bát Tràng và Thổ Hà là
hai nơi nổi tiếng hơn cả.
Thời Lý, sử ghi rõ: Chùa Một Cột ở Thăng Long có dựng tháp sứ trắng
(hoặc bằng lưu ly, tức đồ gốm có men). Khảo cổ cũng tìm thấy nhiều đồ
gốm trang trí ở các di tích thời Lý có tráng men thanh.
Sách Dư địa chí của Nguyễn trãi viết: “ … ở đầu thời Lê, Nhà nước
định lệ mỗi lần cống Trung Quốc, làng Bát Tràng phải cung ứng 70 bộ bát
đĩa…”. Như vậy, gốm sứ Bát Tràng đã xuất hiện từ thời Lý (Thế kỷ XI) và
đạt chất lượng tới mức tinh xảo từ thế kỷ XIV.
Giấy dó lụa vùng Bưởi
Thời xưa, giấy dó là sản phẩm riêng của đất Kinh kỳ, ngày nay vẫn là đặc sản có tính nghệ thuật của Hà Nội.
Đầu thế kỷ XV, sách Dư địa chí của Nguyễn Trãi từng nhắc đến phường
làm giấy Yên Thái. Cảnh giã bột dó làm giấy nhộn nhịp ở đây còn sống mãi
trong ca dao cổ: Mịt mù khói toả ngàn sương/Nhịp chèo Yên Thái, mặt
gương Tây Hồ
Phường thợ giấy Yên Thái thuộc vùng Kẻ Bưởi, gồm bốn làng chuyên làm
giấy là Yên Thái, Hồ Khẩu, Đông Xá và Thọ Thôn. Gần đó, làng Nghè (Nghĩa
Đô) cũng có nghề giấy.
Làng Nghè làm “giấy sắc vua”, tức loại giấy “Lệnh” để triều đình viết
các sắc chỉ. Cao cấp là giấy dó lụa để in tranh và sách quý. Giấy bản
để in các văn bản thông thường là loại giấy phổ biến hơn cả. Có loại
giấy dai, mỏng, dễ cháy để làm ngòi pháo. Có loại giấy mịn, mỏng, dai,
trắng làm giấy cốt dán quạt và làm hàng mã. Giấy xề làm bằng nguyên liệu
tận dụng là “đầu mặt” của các tấm vỏ dó. Các loại giấy được bán buôn
tại chỗ, sau đó toả đi khắp các vùng. Trong nội thành trước đây có phố
Hàng Giấy, chuyên bán đủ các loại giấy của vùng Bưởi sản xuất.
Cho đến thế kỷ XVIII, giấy nội đã đủ đáp ứng nhu cầu sử dụng của cả
nước, Chúa Trịnh đã ra lệnh cho sĩ tử và toàn dân đều dùng giấy nội,
không dùng giấy của nước ngoài.
Hàng dệt tơ tằm
Tại đất Ba Vì có câu ca dao: Lụa này thật lụa Cổ Đô/Chính tông “lụa cống” các cô ưa dùng
Cho nên các cô khắp miền gần xa vẫn thường ước ao: Nhắn ai trảy chợ Kinh Thành/Mua em tấm lĩnh hoa chanh gửi về
Các làng dệt vùng Bưởi như: Trích Sài, Bái Ân, Yên Thái, Nghĩa Đô nổi
tiếng về dệt Lĩnh, vẫn lưu truyền câu chuyện xảy ra năm 1011. Một hôm,
vua Lý Thái Tổ ngự thuyền rồng đến bến Giang Tân (gần chợ Bưởi ngày nay)
thì thấy có căng tấm lĩnh dệt nổi hình con rồng. Vua lên bờ thăm hỏi
nhân dân, được dân cho biết làng Dâu, xóm Bãi đã dệt tấm lĩnh kia để
dâng mừng vua. Vua khen dân làng có nghĩa, bèn đổi tên làng Dâu thành
Nghĩa Đô, xóm Bãi thành Bãi Ân, lại căn dặn dân làng cố gắng phát triển
nghề dệt.
Vua Lý Thái Tông (1021- 1054) cho đón thợ dệt từ các vùng về kinh
thành để dạy cung nữ kỹ thuật dệt. Chẳng bao lâu, số hàng dệt trong cung
có đủ số lượng thay thế toàn bộ hàng gấm vóc mà trước đó hàng năm triều
đình phải nhập của nhà Tống.
Đời vua Lê Thánh Tông, vùng Tam Giang (ngoại thành) cónhiều thợ thủ
công giỏi, dệt được những hàng cao cấp như Mật Cầu dệt được thứ lụa
mỏng, nhiều màu, có thể sánh ngang với lụa của Trung Quốc. Làng Bùng
(tức Phúc Xá- Thạch Thất) nổi tiếng về nghề dệt Lượt. Nhân dân ở đây tôn
trọng ông Trạng Bùng (Phùng Khắc Khoan) là ôngTổ nghề dệt của vùng này.
Đền thờ Phùng Khắc Khoan ở làng Bùng còn lưu giữ được bức chân dung ông
trên lụa.
Trong danh sách những làng dệt tài hoa còn phải kể đến Vạn Phúc (Hà
Đông), Ỷ La, Trung Thuỵ, Đại Phùng, Triều Khúc. Làng Đại Mỗ (Từ Liêm)
nổi tiếng về dệt lụa hoa (còn gọi là Vân) và thứ hàng cao cấp là Lĩnh.
Về mặt hàng, ngoài Lĩnh, The, Lượt, Vân, Lụa… còn có Chồi, Láng, Thao.
(Người Hà Nội/Vietnam+)