Là người quê lúa Thái Bình, nhưng khi lên Hòa Bình dạy học, thày giáo làng Nguyễn Xuân Thắng lại “kết duyên” với những ngôi nhà sàn cổ của người Mường.
Từ
đó đến nay đã 30 năm có lẻ, người thầy giáo có nước da đen sạm vẫn miệt
mài đi sưu tầm, bảo tồn những giá trị văn hóa của dân tộc.
Từ những chuyến đi
Sinh
năm 1950 tại Thái Bình, đến lúc tròn 20 tuổi, cũng vì miếng cơm manh áo
mà chàng trai trẻ Nguyễn Xuân Thắng phải tha phương cầu thực “khăn gói
quả mướp” lên tận Lâm Sơn (Lương Sơn, Hòa Bình) dạy học. Ở nơi đất khách
quê người, lại lần đầu tiếp xúc với những tập tục văn hóa hoàn toàn
khác nên anh giáo làng quê lúa không khỏi bỡ ngỡ lẫn những run rẩy khi
tiếp xúc với người dân tộc Mường.
“Người
Mường ngày trước còn giữ được nguyên những giá trị cổ nên những người lạ
dưới xuôi lên hầu hết đều rất lạ lẫm. Từ tiếng nói đến tập tục sinh
hoạt thường ngày mình đều phải rất chú ý để hòa đồng. Đến khi biết được
những tập tục ấy rồi thì tôi cảm thấy yêu mến vùng đất mà bà con dân tộc
Mường sinh sống”, thầy Thắng cho hay.
Sau
những buổi dạy học ở các điểm trường xa xôi, thầy Thắng lại cùng học trò
của mình ngược dốc đến các bản làng xa xôi. “Đây là cách để mình khám
phá phong cảnh, con người địa phương, đồng thời cũng là cách để học hỏi
thêm vốn văn hóa của người Mường bản địa”, thầy Thắng chia sẻ.
|
Nhà sàn – nếp văn hóa của người Mường. |
Trong
hàng trăm cái lạ lẫm, thầy Thắng cảm thấy yêu mến và cảm phục người dân
tộc Mường ở phong cách làm nhà sàn. Kết quả của mỗi chuyến đi là những
hiểu biết mới mà như thầy Thắng nói: “Văn hoá của dân tộc Mường thì
không cho phép dựng nhà thành hàng, lối nhưng bao giờ nhà sàn cũng đều ở
vị trí dựa lưng vào thế đất cao như sườn đồi hoặc sườn núi để tiện cho
việc sinh hoạt”.
Nhà sàn
của người Mường thường phân ra ba mặt bằng: Mặt trên cùng là gác để
đựng lương thực, đồ dùng gia đình; sàn nhà là nơi sinh hoạt nghỉ ngơi;
còn gầm sàn nhà dùng để các dụng cụ sản xuất và nhốt gia súc, gia cầm.
Mỗi nhà có thể bày biện, trang trí khác nhau nhưng cấu trúc cơ bản về
gian, buồng giống nhau.
Theo
thầy Thắng, xưa kia nguyên liệu cơ bản được bà con người Mường sử dụng
để dựng nhà sàn là các loại gỗ như trai, chò chỉ, nghiến, sến, táu, dổi,
de, đinh, lát. Ngoài các phần chính dùng gỗ, người Mường thường dùng
tre bương, hóp để làm đòn tay, đan vách. Cột nhà làm bằng gỗ tròn hoặc
vuông và được chôn xuống đất sâu cả mét. Nhưng bây giờ, vì sợ mối mọt
nên người dân dùng đá hoặc bê tông làm đế lót cho cột gỗ.
|
Để phục dựng được nhà sàn cổ, yêu cầu phải am hiểu văn hóa. |
Thành nhà sưu tầm
Từ
những kiến thức thu lượm được sau hơn 10 năm sống và làm việc trong cái
nôi sinh sống của người Mường, năm 1980 thầy Thắng bắt đầu công việc sưu
tầm nhà sàn cổ. “Lúc đầu, nhiều người nói tôi bị điên. Vì chỉ bị điên
mới đi làm cái việc “chở củi về rừng” như vậy. Nhưng tôi nghĩ, nếu mình
không nhanh chóng làm cái việc “bị điên” ấy thì một mai sẽ mất hết những
bóng dáng nhà sàn cổ”, thầy Thắng tiết lộ.
Vậy là
sau những giờ dạy học trên lớp, thầy Thắng lại lang thang khắp các bản
làng để nhặt nhạnh những thứ người ta vứt đi. Lúc thì cái rui, cái mè,
lúc lại cái vì, cái kèo. Có khi vào xem đống củi nhà người ta, ông thầy
giáo “dở hơi” ấy lại lục tung lấy những tấm gỗ bị tháo ra từ những bậc
thang nhà sàn rồi trả giá mua lại.
Chỉ
trong vài năm, khu vườn nhỏ của thầy Thắng đầy ắp những miếng gỗ mà
chẳng mảnh nào ăn nhập với mảnh nào. Đoạn những năm 1990, có chút vốn ki
cóp, thầy Thắng mua hẳn lại những ngôi nhà sàn cũ của bà con dân tộc
rồi đem về dựng lại bên góc vườn. Cứ thế, cho đến bây giờ hàng trăm ngôi
nhà đã được thầy Thắng mua lại để bảo tồn.
Đáng chú ý, trong số những ngôi nhà sàn ấy, có không ít là nhà Lang Mường cổ kính. Có ngôi nhà được đại gia trả
giá hàng tỷ đồng. Nhưng quý hơn tất cả, là giá trị văn hóa cổ xưa của
dân tộc Mường được giữ lại qua niềm yêu thích của một thầy giáo miền
xuôi.
|
Có thể dựng nhà sàn bằng những loại gỗ tự trồng. |
Quyết tâm phục dựng
Trước
nguy cơ nhà sàn dân tộc Mường bị tàn phá nặng nề để thay thế vào đó là
những ngôi nhà xây gạch, đổ mái bê tông nặng chình chịch chềnh ềnh bên
những sườn đồi, thầy Thắng đã bắt tay vào việc phục dựng những ngôi nhà
sàn để bà con giữ lại nét văn hóa của dân tộc mình.
Với vốn
kiến thức phong phú về kiến trúc nhà sàn dân tộc, thầy Thắng đã thành
lập một đội thợ mộc chuyên phục dựng nhà sàn. Tuy nhiên, theo thầy Thắng
để thuyết phục bà con làm nhà sàn là không dễ. Những tiện ích mà nhà
gạch đem lại đã “ăn đứt” nhà sàn. Vả lại, rừng không còn nên nguồn
nguyên liệu làm nhà sàn cũng rất hiếm hoi.
“Trong
cái khó ló cái khôn. Làm nhà sàn không nhất thiết cứ phải gỗ quý, mà gỗ
keo hay bạch đàn cũng có thể làm được. Thế là tôi khuyên bà con dùng gỗ
từ rừng nhà trồng được để dựng. Có những ngôi nhà sàn toàn gỗ keo mà rất
chắc chắn lại đảm bảo thẩm mỹ”, thầy Thắng cho biết.
|
Tấm đá kê chân cột nhà Lang Mường mà thầy Thắng sưu tập được. |
Để bà
con dân tộc tin tưởng, thầy Thắng và nhóm thợ phải là những chuyên gia
về nhà sàn. Ví dụ, nhà cổ của người Mường thường cấu trúc một gian hai
chái, hai gian hai chái, ba gian hai chái. Các cửa sổ, kể cả cửa voóng
toong (cửa sổ chính - PV) chỉ làm ở phía trước của ngôi nhà.
Theo
thầy Thắng, ở bất kỳ hướng cửa sổ nào với người Mường đều được coi là
thứ rất linh thiêng và là điều tối kỵ nếu phụ nữ ngồi lên cửa sổ. Cửa sổ
trong tiềm thức và phong tục lâu đời của người Mường dùng để tiễn đưa
những người thân trong gia đình sang thế giới bên kia.
Còn khi
làm cầu thang thì bậc thang nhất thiết phải là số lẻ và được dựng ở các
thế đất khác nhau. Theo quan niệm của người Mường, số lẻ của bậc thang
thể hiện ước nguyện quy luật vào - ra - vào thì của cải sẽ không đi ra
ngoài, gia đình luôn được êm ấm, con cháu thành đạt. Số lượng bậc có thể
là 5, 7 hoặc 9 nhưng không được là số chẵn.
“Hơn
chục năm trước, nhiều đại gia ở các thành phố lớn đã lên vùng dân tộc dỗ
dành người dân bán nhà sàn. Cho nên nhà sàn cứ mất dần và người dân tộc
cũng quên đi những nếp nhà sàn cha ông để lại. Bây giờ thì khác rồi,
người dân đã hiểu được giá trị nhà sàn cổ. Với họ, còn nhà sàn là còn
văn hóa, còn văn hóa là còn tổ tiên”, thầy Thắng cho biết.
Cho đến
nay, thầy Thắng đã hoàn thành hàng ngàn ngôi nhà sàn ở khắp các bản
làng. Mới đây, thầy còn phục dựng thành công hàng chục ngôi nhà sàn của
Lang Mường ở khu thung lũng Nữ Hoàng của huyện Lương Sơn để khách du
lịch có thể hiểu thêm những giá trị quý báu của dân tộc Mường Hòa Bình
nói riêng và của bà con dân tộc Mường trong cả nước nói chung.
Theo : kienthuc.net.vn