|
Nhà sàn cổ đang được tháo dỡ - Ảnh: Vũ Hiếu |
Nhân một chuyến đi tìm nhà người Mường, chúng tôi sang
vùng Tân Sơn, đây là một huyện miền núi tương đối hẻo lánh của Phú Thọ.
Đời sống còn nghèo, cái mới đến đây một cách chậm chạp nên văn hóa Mường
gốc vẫn còn khả dĩ.
Theo ông Vũ Đức Hiếu, giám đốc Bảo tàng Không gian văn
hóa Mường, Hòa Bình, nhiều bản Mường ở Tân Sơn giống như Hòa Bình cách
đây 10 năm hoặc lâu hơn.
Theo những người Mường và trên thực tế, người Mường
sống ở ba vùng chính: vùng Thanh Hóa, Nghệ An (thường gọi là Mường
trong), vùng Hòa Bình (tỉnh Mường cũ - gọi là Mường ngoài), và vùng
Mường Phú Thọ (trước kia cũng là Mường ngoài theo địa vực xứ Đoài xưa,
có nghĩa là các vùng phía tây, bao gồm cả một phần Hòa Bình, Phú Thọ và
Sơn Tây).
Những nhà sàn bị từ bỏ
Nhà sàn Mường Tân Sơn khác căn bản với nhà sàn Mường
Hòa Bình. Nhà sàn Mường Hòa Bình lấy hình thức con rùa làm cấu trúc, có
bốn cột chính và hai chái, mái cổ xòe tròn bao lấy ngôi nhà nên trông
bên ngoài hơi có hình ôvan. Nhà sàn Mường Tân Sơn không có hai chái đầu
hồi như vậy mà cắt thẳng, nhưng lại có sàn hiên trước khi bước vào trong
nhà.
Về diện tích thì nhà sàn hai vùng tương đối rộng bằng
nhau. Nhà bình thường, nhỏ, chừng 60m2, rộng thì 100-120m2, tất cả đều
dựa trên cấu trúc cột gỗ, vì kèo chủ yếu không có mộng mà chỉ gác lên
nhau. Dần dần lối vì kèo có mộng của người Kinh ảnh hưởng lên các nhà
sàn Mường.
Lối không có mộng phù hợp với khí hậu, địa lý núi rừng
hay có lũ lụt trên núi, nếu nhà sàn bị trôi thường không gãy đổ mà chỉ
trượt các vì kèo đi, rồi người ta lại gác lại. Lối vì kèo có mộng tuy
chắc nhưng chủ yếu chỉ hợp với khí hậu đồng bằng, nơi không có lũ quét
như miền núi.
Tuy nhiên cũng như nhiều vùng dân tộc có nhà sàn khác, ở
Tân Sơn việc từ bỏ nhà sàn xuống ở nhà đất, nhà xây cũng xảy ra hàng
chục năm nay, chỉ nhà nào chưa có điều kiện là chưa thực hiện mà thôi.
Việc từ bỏ một thói quen văn hóa truyền thống tuy không
dễ dàng nhưng đời sống mới với nhiều quan hệ và sinh hoạt cá nhân mới
buộc người ta thay đổi, thay vì ở trong một ngôi nhà có tính cộng đồng
như nhà sàn, nơi không ai có không gian riêng cả.
|
Nhà mới xây ở Lai Đồng - Ảnh: Vũ Hiếu |
Một trở ngại lớn cho việc duy trì nhà sàn là không thể
kiếm được những bộ mái gianh. Để lợp một ngôi nhà sàn cần chừng 3-5 tấn
cỏ gianh. Loại cỏ này có độ dài đến hơn 2 thước, mọc tự nhiên. Còn để
trồng cỏ gianh phải mất 3-5 năm hoặc hơn, và cũng mất nhiều đất đai canh
tác.
Xưa kia những người dân tộc thiểu số chủ yếu khai thác
cỏ gianh tự nhiên, về sau này không ai có ý thức trồng cỏ gianh nên
không còn nguồn nguyên liệu này. (Ở Nhật Bản, để lợp những nhà cổ, người
ta có cả chương trình nuôi trồng cỏ gianh. Vào những năm 1990 ở Đà Bắc -
Hòa Bình, riêng bộ mái cỏ gianh đã đắt bằng cả ngôi nhà!).
Có thể thay mái gianh bằng những vật liệu khác. Nhưng
nếu thay mái bằng tôn hay fibrô ximăng sẽ rất nóng, nhiệt độ trong nhà
lúc trưa hè hơn 40 độ không ai sống nổi. Còn lợp mái cọ thì không bền,
lợp ngói thì gỗ vì kèo phải rất tốt. Tóm lại là từ bỏ thì tiện hơn.
Mỗi ngôi nhà sàn bán đi giá từ vài chục triệu đến hơn
trăm triệu đồng. Nếu không có sự kiểm soát gắt gao của kiểm lâm, có lẽ
nhà sàn ở mọi vùng Mường từ lâu đã không còn.
Chuyện ở Mường Tôồng
Chúng tôi đã thấy nhiều nhà sàn được dỡ ra nhưng không
thể vận chuyển đi mà bán được. Có nghĩa vấn đề chỉ là sớm hay muộn thôi.
Ở những vùng miền núi này có những người thợ mộc miền xuôi chuyên buôn
bán và tháo dỡ nhà sàn, họ sẵn sàng cung cấp bất kỳ loại nhà sàn nào cho
bất kỳ ai có nhu cầu.
Đồng thời có những tốp thợ người Mường chuyên tháo lắp,
bốc dỡ nhà sàn rất chuyên nghiệp. Tức họ sẽ tháo ra, bốc xếp lên xe tải
rồi đến tận nhà bạn lắp lại. Những đội này thường có một thợ cả rất
tháo vát và nhiều thợ phụ khỏe mạnh.
|
Cánh đồng nhỏ ở Mường Tôồng - Ảnh: Vũ Hiếu |
|
Guồng nước ở suối - Ảnh: Vũ Hiếu |
Vùng tôi đến có cái tên rất cổ kính là Mường Tôồng,
thuộc xã Lai Đồng, huyện Tân Sơn, Phú Thọ. Ở đây sông núi rất đẹp, còn
nhiều con suối lớn với những guồng nước tre ngày đêm đưa nước về bản và
tưới ruộng. Người dân vẫn tắm ở những con suối thiên nhiên còn tương đối
sạch sẽ so với các vùng khác này.
Người dân Mường Tôồng rất có ý thức giữ gìn tiếng
Mường, mọi sinh hoạt đều dùng tiếng Mường, kể cả họp tổ dân xóm làng. Ở
đây nam thanh nữ tú còn giữ nguyên những nét người xưa.
Khi xem xét kỹ một nhà sàn được dỡ ra để bán đi, tôi
thấy đó là cả một nền văn hóa - trong ngôi nhà sàn đó có đủ khung cửi,
guồng xe sợi, xe bông, cày, bừa, dao rựa, trống, chiêng, hom giỏ... tất
nhiên cả bàn thờ thần linh - một cơ cấu gia đình tự cung tự cấp xưa với
tất cả vật dùng cho đời sống vật chất và tinh thần hằng ngày.
Nhưng bây giờ người ta không có cách gì lưu giữ được
cuộc sống đó, nên văn hóa đi theo cuộc sống này cũng sẽ tan biến một
ngày nào đó.
Theo: tuoitre.vn