Chậu hình lá sen bằng vàng, thế kỷ XIX - XX |
Hoa
sen là biểu tượng của Phật giáo, nhưng cũng rất gần gũi với văn hóa
Việt Nam. Trong Phật giáo, hoa sen biểu trưng cho giá trị đạo đức, sự
thuần khiết và thánh thiện; là trí tuệ, sự giác ngộ và tinh thần bất
nhiễm. Trong tâm thức dân gian, sen được ví với những con người có vẻ
đẹp cao quý, thâm trầm nhưng đầy bản lĩnh. Theo Ts Phạm Quốc Quân -
nguyên Giám đốc Bảo tàng Lịch sử quốc gia, “ở Việt Nam, hình tượng hoa
sen xuất hiện khá sớm, trên đồ đất nung thế kỷ I - III hay trên kiến
trúc cung điện ở Ninh Bình thế kỷ IX - X thời Đinh, tiền Lê...”. Trong
nghệ thuật Phật giáo, hoa sen được thể hiện trên tượng Phật, vật dụng
nghi lễ và đồ thờ cúng bằng gỗ, đồng, gốm, đất nung, sành... Thời Lý -
Trần, hai triều đại mà Phật giáo được coi là quốc giáo, ngoài đồ ngự
dụng, hoa sen còn xuất hiện nhiều trong kiến trúc, nghệ thuật. Trong
kiến trúc, hoa sen được trang trí phổ biến, là mô típ chủ đạo. Sen có
thể được trang trí ở từng bộ phận của công trình như trên bức phù điêu
đá tảng kê chân cột, bệ tượng Phật, gạch lát nền, diềm ngói… nhưng cũng
có thể là biểu tượng của toàn bộ công trình như chùa Một Cột, Hà Nội.
Tượng Phật Thích Ca sinh ra từ hoa sen -Gỗ sơn thời Lê Trung Hưng, thế kỷ XVII - XVIII
|
Không chỉ
trong Phật giáo, cung đình, sen còn hiện hữu phong phú, đa dạng trong
cuộc sống qua sưu tập đồ dùng sinh hoạt hàng ngày. Thời Lý, nghệ nhân
thường khắc chìm các lớp cánh sen trên xương gốm, cả trong lòng và phía
ngoài bát, đĩa, sau đó phủ men và nung. Còn các loại đồ đựng như bình,
ấm, chân đèn, hũ, thống, thạp… được đắp nổi nhiều lớp cánh sen trên nắp,
cổ và chân, tạo nên vẻ đẹp thanh thoát, tao nhã, quý phái cho từng món
đồ. Sang thời Trần, hình tượng hoa sen được thể hiện sinh động, khoáng
đạt, thanh thoát với cách nhìn hiện thực hơn. Ở thời Lê, Nguyễn, hình
tượng hoa sen lại được bố cục chặt chẽ nhưng vẫn linh hoạt với hình khối
sắc nét tạo nên sự trang nhã, khúc triết trên từng tác phẩm nghệ thuật.
Hình tượng hoa sen được cách điệu, nhưng vẫn thể hiện rõ cốt lõi, tinh
thần của sen, nhưng trong cung đình, hình tượng này được thể hiện nghiêm
cẩn, tỉa tót hơn. Đồ ngự dụng thường được chế tác từ những chất liệu
quý hiếm như ngọc, vàng, bạc, ngà... Dưới bàn tay tài khéo của những
người thợ, hình tượng hoa sen được khắc họa tinh xảo, mềm mại, làm cho
các đồ dùng của hoàng gia trở nên sang trọng, quý giá, từ đồ thờ cúng,
đồ văn phòng tứ bảo đến đồ dùng sinh hoạt... Thực tế, hoa sen là hình
tượng phổ biến trong văn hóa Việt nhiều thời kỳ, cũng như nhiều nền văn
hóa khác. Ts Phạm Quốc Quân khẳng định: hoa sen là hiện tượng đồng quy,
nhưng mỗi dân tộc, tôn giáo, mỗi thời kỳ lịch sử thể hiện hình ảnh hoa
sen với đặc điểm riêng, tạo nên sự khác biệt về văn hóa và thông điệp cổ
vật gửi lại cho hậu thế.
Đỉnh chạm khắc nổi hoa sen bằng ngọc thời Nguyễn |
Trong
hàng trăm cổ vật lưu giữ tại Bảo tàng Lịch sử Quốc gia, sưu tập trang
trí đề tài hoa sen hoặc tạo hình hoa sen chiếm số lượng lớn và xuất hiện
trên nhiều loại hình, từ tranh tới biểu trưng quyền lực, vật dụng nghi
lễ, đồ thờ cúng, đồ văn phòng tứ bảo, vật liệu kiến trúc tới đồ dùng
sinh hoạt. Sen được khai thác, thể hiện theo nhiều bố cục, góc độ, phong
cách nghệ thuật, xuất hiện trên nhiều loại chất liệu từ đá, gốm, giấy,
gỗ... đến những chất liệu quý hiếm như vàng, bạc, ngọc, ngà...
Nhằm giới thiệu tới công chúng trong và ngoài nước vẻ đẹp tinh túy và ý
nghĩa biểu tượng, phong phú của hoa sen trong văn hóa Việt Nam, Bảo tàng
Lịch sử Quốc gia lần đầu tiên tổ chức trưng bày chuyên đề Sen trên cổ vật
(kéo dài hết tháng 6), giới thiệu khoảng 100 hiện vật tiêu biểu có niên
đại từ thế kỷ XII - IX đến thời Nguyễn (1802 - 1945). Trưng bày gồm các
nhóm hiện vật tiêu biểu: Sen trên cổ vật cung đình triều Nguyễn,
Sen trong nghệ thuật Phật giáo, vật dụng nghi lễ và đồ thờ cúng, Sen
trên vật liệu kiến trúc, Sen trong đời sống xã hội và Tranh thêu đề tài hoa sen. Theo Giám đốc Bảo tàng Lịch sử Quốc gia Nguyễn Văn Cường, trưng bày chuyên đề Sen trên cổ vật
góp phần phác họa lịch sử phát triển của nghệ thuật tạo hình và trang
trí gắn với biểu tượng hoa sen trong dòng chảy văn hóa Việt.
Theo: daibieunhandan.vn