Có duyên với đồ vua

Đó là nhận xét chung trong giới chơi đồ cổ mỗi khi nhắc đến anh Nguyễn Hữu Hoàng - nhà sưu tầm cổ vật không chỉ trẻ tuổi nhất Việt Nam mà còn sở hữu bộ trang phục đặc biệt quý hiếm, có giá trị về mặt văn hóa lịch sử, gồm long bào, áo hoàng hậu, trang phục cung nữ, quan quân quần thần thời nhà Nguyễn. Phần lớn bộ sưu tầm độc nhất vô nhị này đã được anh hiến tặng để Bảo tàng Lịch sử TP Hồ Chí Minh bảo quản và giới thiệu với bạn bè trong nước và quốc tế. Ngoài ra, nhà sưu tầm Nguyễn Hữu Hoàng đang sở hữu khoảng trên 1.000 cổ vật khác.

Xuất thân trong một gia đình trung lưu, bố làm chủ võ đường Bạch Hổ đời thứ 20 tại Huế, Nguyễn Hữu Hoàng có điều kiện học cao để ghi danh bảng vàng. Nhưng học đến lớp 11, anh đột ngột đưa ra lý do làm mọi người sửng sốt: nghỉ học để sưu tầm đồ cổ. “Hình như một số đồ dùng trang trí trong gia đình đưa đường chỉ lối cho tôi niềm đam mê xưa nay chưa từng thấy trong dòng tộc. Cứ hết giờ học trên lớp là tôi lại mê mẩn ngắm nghía họa tiết hoa văn chén bát, bình hoa, ấm trà bằng sứ của gia đình… Và đến lúc không thể kiềm hãm được nữa” - Hoàng tâm sự. Hành trình hơn 20 năm âm thầm đi theo “tiếng gọi” cổ vật mở đầu là những lần rong ruổi từ làng này qua làng khác. Ban đầu chỉ là những ngôi làng trong vùng rồi sau đó đến các tỉnh thành ở miền Trung. Mỗi chuyến đi của anh thường kéo dài 5 đến 7 ngày, nhiều lúc còn hơn nửa tháng. Hoàng kể: “Giờ nghĩ lại thấy buồn cười. Đi sưu tầm đồ cổ bằng xe đạp!... Có lúc gặp đồ quý giá nhưng trong túi không đủ tiền, đành nuốt nước bọt đạp xe về nhà phụ nghề chạm khắc, gom đủ tiền rồi quay lại mua. Mỗi lần như vậy vui lắm. Nhưng sướng nhất là lúc bắt gặp trang phục cung đình triều Nguyễn lưu giữ tại các bản đồng bào Vân Kiều ở huyện Hướng Hóa và Đakrông của tỉnh Quảng Trị”.

Nhà sưu tầm Nguyễn Hữu Hoàng nâng niu trang phục quan đại thần triều Nguyễn.

Người chơi và sở hữu cổ vật sưu tầm từ những gia đình người Kinh ở thành phố hay vùng nông thôn thì khá nhiều. Nhưng sở hữu bộ trang phục cung đình triều Nguyễn mua và đổi từ các gia đình đồng bào dân tộc Vân Kiều sinh sống rải rác ở vùng Lìa - cái tên rùng rợn, ám chỉ sự cô lập, đi dễ khó về nơi biên giới Việt - Lào của tỉnh Quảng Trị quả là hiếm thấy. Đặc biệt, người Vân Kiều coi trọng những đồ vật ấy như báu vật. Y phục quan lại, họ có thể mở ra mặc vào dịp lễ tết. Những hoàng bào thêu hình rồng 5 móng (áo quan đại thần văn, võ rồng 4 móng - PV) thì cất nguyên tại vị trí trang trọng nhất trong ngôi nhà và thắp hương tôn thờ. Hoàng nhớ lại: “Hồi đầu, muốn mua hay đổi lấy một món đồ cổ nào của đồng bào Vân Kiều phải đi bộ cả mấy ngày liền. Có khi đến nơi, người ta chưa ưng bán, đành ngậm ngùi ra về rồi lần sau lại tìm đến… Có người đồng ý bán nhưng nói là báu vật ông bà nên bắt mình ở lại một thời gian nếu không có dấu hiệu về sự thay đổi trong gia đình của họ thì mới bán…”.

Nói về bộ trang phục cung đình Huế, nhà sưu tầm cổ vật Nguyễn Hữu Hoàng thật thà, lúc đầu chỉ biết đó là những bộ quần áo cổ có hoa văn đẹp và rất độc đáo. Bởi vốn kiến thức cổ vật xưa nay mình có được chỉ toàn đồ gốm sứ. Trong khi, ở Bảo tàng cung đình Huế chỉ lưu giữ những trang phục này qua ảnh, còn giới sưu tầm cổ vật trong Nam ngoài Bắc mới nghe qua chứ chưa có bất kỳ ai sở hữu… Bộ trang phục hiện có chiếc long bào của một vị vua vẫn là bí ẩn và gây nhiều tranh cãi. “Dựa trên kích cỡ thì ứng với thân hình vua Hàm Nghi” - Hoàng nhận định. Nhưng một số nhà nghiên cứu khác lại cho rằng, đường thêu và huy hiệu gắn hai bên áo, khả năng là long bào của vua Khải Định. Tại sao ở các phủ đệ ông hoàng, bà chúa và thậm chí trong các bảo tàng ở cố đô Huế không có, nhưng người Vân Kiều sinh sống ở nơi rừng thiêng nước độc lại lưu giữ một số lượng lớn trang phục cung đình như vậy? Câu hỏi này đến nay chưa có chứng cứ khoa học cụ thể nhưng nhận định ban đầu của giới nghiên cứu thì có thể những trang phục cung đình ấy theo đoàn tùy tùng vua Hàm Nghi ra thành Tân Sở vào năm 1885 để ban chiếu dụ Cần Vương chống Pháp.

        Nghề chơi vô tiền khoáng hậu

Nhắc đến nhà nghiên cứu văn hóa Hồ Tấn Phan, một đồng nghiệp trong làng báo ở Huế từng nói đùa mà thật rằng: “Nếu một mai chẳng may ông Phan mất đi, loại bập bõm về văn hóa, lịch sử như tụi mình chắc cũng chết theo, vì lúc đó biết ai mà hỏi?”. Ông năm nay bước qua cái tuổi xưa nay hiếm, lưng còng cánh cung lại có danh có phận đường hoàng, nhưng ông là nhà nghiên cứu có thể nói duy nhất ở Huế mà các nhà báo có thể gặp bất cứ lúc nào, dù ngày hay đêm. Vả lại, không chỉ trả lời những câu hỏi, giải đáp những thắc mắc, ông còn sẵn sàng cùng các nhà báo đi thực tế, kể cả xuống biển. Đặc biệt, đối với những vấn đề văn hóa, ông không nói thì thôi, chứ đã nói thì tới nơi tới chốn và thường có những chủ kiến nhận định giật mình, đi liền với những chứng cứ khoa học.

Căn nhà và sân vườn rộng hàng ngàn mét vuông nằm ven đường Cao Bá Quát, TP Huế chỗ nào cũng chật chội, chất đống những kiệu, lu, mái, bình vôi, hũ, lọ, chén bát... lành có, vỡ có. Thấy tôi tròn mắt như bao người khác lần đầu tìm đến, ông cười và nói nhỏ nhẹ: “Toàn đồ trục vớt từ sông Hương lên cả, tuổi ít cũng 200 - 300 năm, nhiều nhất cũng trên dưới 2.500 năm… Đẹp hay xấu, vỡ hay lành thì mỗi hiện vật đều mang hơi thở cuộc sống gắn chặt với sông Hương. Con người từ xưa và ở đâu cũng gắn với những dòng sông. Sự sống lướt trên mặt nước, còn chìm sâu dưới đáy không chỉ có sự chết. Nếu bề mặt sông Hương là một trang giấy thì những hiện vật lắng đọng dưới đáy sông chính là những con chữ chứa đựng những thông tin về quá khứ”. Trong kho tàng cổ vật ấy, người không biết coi đó không hơn bãi phế liệu. Nhưng người tinh mắt, lành nghề thì hiểu được ngay cái giá để có những đồ vật này, thầy giáo Hồ Tấn Phan mấy mươi năm về trước đành mang cái tiếng “mất dạy” xin nghỉ hưu sớm và bỏ ra rất nhiều công sức, tiền bạc và phải cố quên những thú vui thường ngày để lặn lội tìm mua “đồ vứt đi” ở khắp hang cùng ngõ hẻm, từ làng quê đến thành thị… Trong số những hiện vật khảo cổ của nhà nghiên cứu Hồ Tấn Phan có khoảng 1.000 hiện vật thuộc giai đoạn văn hóa Sa Huỳnh rất quý hiếm, niên đại trên dưới 2.500 năm. Bộ sưu tập ấy được một đội ngũ dân vạn đò không biết gì về chuyên môn “khai quật”, trên một địa bàn rộng khắp các con sông quanh Huế, chủ yếu là sông Hương, kéo dài suốt hơn 30 năm và vẫn còn tiếp diễn... Ông Phan gọi đó là một sự kiện vô tiền khoáng hậu. Bởi xưa nay chưa có công trình nào nói về trầm tích văn hóa dưới lòng sông Hương.

Bộ sưu tập của nhà nghiên cứu văn hóa Hồ Tấn Phan gồm hàng ngàn hiện vật lớn nhỏ. Từ những cái vò gốm cổ của những cư dân rất xưa, người Chăm hay của những con tàu đến từ phương xa, cho đến đồ sứ, đồ sành, đất nung, cái còn nguyên, cái chỉ là mảnh vỡ với muôn vàn dáng vóc, họa tiết, rồi có cả xương cốt cả người lẫn động vật và các đồ kim loại của thời hiện đại, có cả súng ống, tạc đạn... Tạm thời ông chia thành các loại chính: Đồ Chăm qua các thời kỳ, đồ Việt từ thế kỷ 14 đến nay, đồ Trung Quốc. đồ gốm, cụ thể là những lu, kiệu, mái, lọ, hũ, bình vôi, chén, đĩa... là hình ảnh rất quen thuộc, không thể thiếu và gắn bó chặt chẽ với mỗi gia đình người Việt từ hoàng tộc cho đến cùng đinh; từ sinh, lão, bệnh, tử cho đến quan, hôn, tang, tế, ẩm thực...

Rất nhiều nhà nghiên cứu văn hóa lịch sử đều thống nhất rằng, bộ sưu tập hiện vật của nhà nghiên cứu văn hóa Hồ Tấn Phan phản ánh quá trình hình thành, tụ cư và tương tác của nhiều lớp dân cư từ giai đoạn văn hóa Sa Huỳnh - Champa - Đại Việt ở vùng lưu vực sông Hương và gợi mở nhiều vấn đề nghiên cứu mới cho các nhà sử học, văn hóa học nghiên cứu vùng đất này, đặt vùng đất này trong mối quan hệ với những vùng đất khác ở Việt Nam và trong khu vực Đông Nam Á.

                                                                                                                      Theo: SGGP