Nhắc đến Trần Nữ Yên Khê, xưa nay người ta chỉ biết đến bà là người nâng khăn sửa túi và đồng hành cùng đạo diễn người Pháp gốc Việt Trần Anh Hùng trong các dự án điện ảnh. Suốt 30 năm qua, "nàng thơ" của đạo diễn Trần Anh Hùng góp mặt trong các bộ phim nổi tiếng của chồng như "Mùi đu đủ xanh" (1993), "Xích lô" (1995), "Mùa hè chiều thẳng đứng" (2000)… Nét diễn chậm rãi, tinh tế của bà không lẫn với bất cứ nghệ sĩ nào.
Lùi về sau màn ảnh, cái tên Trần Nữ Yên Khê lại gây chú ý khi phụ trách thiết kế mỹ thuật, phục trang hoặc chỉ đạo nghệ thuật cho dự án điện ảnh của phu quân như: "Rừng Na Uy" (2010), "Vĩnh cửu" (2016)… Và gần đây nhất, vai trò giám đốc nghệ thuật của bà với tác phẩm "The Taste of Things" đã góp phần giúp đạo diễn Trần Anh Hùng chạm tay vào Cành cọ vàng danh giá ở hạng mục "Đạo diễn xuất sắc nhất" tại Liên hoan Phim Cannes lần thứ 76.
Trần Nữ Yên Khê bên một tác phẩm tại triển lãm.
Trần Nữ Yên Khê vốn kiệm lời, hiếm khi công khai nên nhiều người lầm tưởng sự nghiệp mỹ thuật của bà rất nhạt nhòa. Ít ai biết rằng bà từng học tại École Camondo - ngôi trường mỹ thuật danh tiếng Paris. Suốt ba thập niên qua, bên cạnh cuộc đồng hành với chồng, bà vẫn âm thầm, lặng lẽ sáng tác trên màn toan, đất sét.
Năm 2019, tác phẩm điêu khắc kết hợp sơn mài thuần Việt mang tên "Borderline" của bà đã được đưa vào Bộ sưu tập quốc gia Pháp tại Bảo tàng Guimet. Đây là tác phẩm nghệ thuật đương đại đầu tiên của khu vực Đông Nam Á có được vinh dự này. Chỉ đến sự kiện đó, công chúng trong nước mới biết ít nhiều về tài năng hội họa của Yên Khê.
Nhưng phải chờ đến triển lãm "White Blank" (tạm dịch: khoảng trống màu trắng), công chúng mới có dịp tường tận về con đường mỹ thuật của bà. Đến với triển lãm, ngay cả những người bạn thân quen với gia đình Trần Nữ Yên Khê - Trần Anh Hùng cũng phải ngạc nhiên khi lần đầu chiêm ngưỡng tiếng nói nghệ thuật lạ lẫm, độc đáo mà đầy nữ tính.
Triển lãm "White Blank" kéo dài từ cuối tháng 10 đến ngày 9/12 tại Galerie Quỳnh, TP Hồ Chí Minh. Trong triển lãm cá nhân đầu tiên này, tác giả giới thiệu loạt tác phẩm điêu khắc và tranh vẽ sáng tác từ năm 2021 đến nay. Không gian trưng bày được chia làm ba phần. Phần một là bộ điêu khắc màu trắng "White Blank" làm từ bột giấy dó, thạch cao, đồng đúc và vật liệu tổng hợp. Loạt tranh "Giữa chắc chắn và hoài nghi" được vẽ trên giấy dâu tằm chồng lớp với vải lanh thô. Cuối cùng là bộ tranh trên giấy dó đa sắc màu mang tên "Gió".
Xuyên suốt các tác phẩm là màu trắng và giấy dó mỏng manh tái tạo những thực thể, hình khối mềm mại, loang nhạt dịu dàng ẩn trong lớp thép, khối đồng rắn chắc, vững vàng hay những khối hình học sặc sỡ, góc cạnh. Tất cả tạo nên hình ảnh vừa lạ vừa quen, vừa mong manh nhưng lại vững chắc, vừa uyển chuyển lại vừa gai góc… khiến người ta phải nhiều giờ trầm tư, chiêm nghiệm để đi tìm tiếng gọi bản thể của chính mình.
Theo lời giới thiệu của Galerie Quỳnh, lấy cảm hứng từ câu nói của Kandinsky, "Màu trắng nghe như sự im lặng, là cái không trước mọi khởi đầu", các tác phẩm điêu khắc của Yên Khê hoàn toàn không màu. Chúng chỉ trở nên hữu hình khi có sự hiện diện của ánh sáng. Chúng được xác định hoàn toàn thông qua các vùng tối và vùng sáng tinh tế nên sẽ chuyển mình thay đổi cấu trúc theo chuyển động của ánh sáng.
Với điêu khắc và hội họa, Trần Nữ Yên Khê tạo ra một thế giới, nơi diễn ra những căng thẳng giữa hình thể và chất liệu, nơi ánh sáng và bóng tối hòa quyện trong một vũ điệu dịu êm. Yên Khê không cố gắng thể hiện thông điệp hay hình ảnh cụ thể mà hướng tới những dạng hình trừu tượng, sống động, khơi dậy vô vàn cung bậc cảm xúc với những câu chuyện hư tưởng được trần thuật bằng ngôn ngữ thơ ca, nhấn mạnh sự phức tạp và mâu thuẫn trong hành vi con người.
Trong bộ tác phẩm điêu khắc, Yên Khê tạo ra các dạng thể trôi chảy mang đến một nguồn lặng tưởng và khuây khỏa khỏi những hỗn loạn trong thế giới chúng ta đang sống. Nữ nghệ sĩ tâm sự: "Tạo hình cầu kỳ của những điêu khắc này khơi gợi sự phức tạp của cây cỏ và đại dương, cũng như cái nguyên sơ của hang động, dấy lên dòng cảm xúc và thôi thúc trong sắc trắng, thông qua tương phản và giản lược, hàm chứa và vẫy gọi vào một trải nghiệm tĩnh lự". Loạt tranh "Giữa chắc chắn và hoài nghi" gợi lên sự phân cực ngày càng tăng của thời đại chúng ta, nơi những quy kết đối lập của người khác tạo ra sự nghi ngờ trong chính chúng ta.
Những tưởng ở địa hạt điện ảnh, vợ cùng chồng sánh đôi thì ở địa hạt mỹ thuật, Trần Nữ Yên Khê một mình một cõi. Nhưng không, nghệ thuật đậm vẻ đẹp tinh khôi, nhìn qua tưởng nhạt nhẽo mà ẩn trong đó là sự can trường, bạo liệt khôn cùng của Trần Anh Hùng thấm đẫm trong tác phẩm của Khê. Là người bạn thân thiết với gia đình Yên Khê, NSND Lê Khanh chia sẻ: "Yên Khê luôn sống cạnh tác phẩm của chồng. Hùng là đối cực cho sự mong manh của Khê. Hùng làm phim cũng vậy, sóng ngầm dưới đáy sông, mong manh nhưng mãnh liệt".
Một tác phẩm điêu khắc trong "White Blank".
Tranh Khê cũng như con người bà. Nhìn Khê mảnh mai, yếu đuối nhưng có ai ngờ bên trong sự dịu dàng ấy là cái mãnh liệt đầy sức sống và nỗi niềm. Nhà nghiên cứu mỹ thuật Ngô Kim Khôi đánh giá phong cách nghệ thuật của Yên Khê mong manh, nhẹ nhàng với sắc trắng nhưng phức tạp, đầy nữ tính, hé lộ nội tâm giàu cảm xúc của người phụ nữ. Những mảng màu trắng tinh khiết, có phần tẻ nhạt, chìm khuất lại trở nên ấn tượng, giàu tính mỹ thuật, đa dạng trong tranh, trong tượng của Yên Khê.
Chiêm ngưỡng các tác phẩm tại triển lãm, họa sĩ Lê Quảng Hà gọi đó là "thăng trầm của nhạt thếch". Ông chia sẻ: "Triển lãm gợi cho tôi kỷ niệm lần đầu gặp Trần Anh Hùng và Khê. Trong những thời gian chán chường nhất, Hùng thường đến xem tôi vẽ, một hôm Hùng bật dậy hỏi: "Sự nhạt thếch có thành nghệ thuật được không Hà?". Tôi thực sự giật mình với một tư tưởng, quan điểm nghệ thuật đầy thách thức, một quyết định khó khăn, khước từ thị hiếu! Có lẽ sự "nhạt thếch" hoàn hảo và đẹp đẽ nhất phải đến "Vĩnh cửu", Hùng mới bộc lộ được hết. Hùng- Khê là một cặp bài trùng, không chỉ "trai tài gái sắc" mà thực sự họ là một đôi hòa hợp toàn diện cả trong tư tưởng nghệ thuật! Triển lãm giới thiệu bản hòa tấu "trắng" của Yên Khê. Một Yên Khê đẹp đẽ và thuần khiết đến ngỡ ngàng".
Còn nhà nghiên cứu, phê bình Lý Đợi thì cho rằng loạt tác phẩm của Yên Khê mang đậm tinh thần wabi-sabi (sá tịch) của Nhật Bản - tôn vinh vẻ đẹp của những gì đơn sơ, giản dị quanh ta. "Tinh thần chung của triển lãm là gợi nghĩ về quan niệm wabi-sabi của Nhật Bản: khiếm khuyết và hoàn hảo, đậm-nhạt và sắc màu, u tịch và vô thường… Nếu Tây phương có bao nhiêu sách về màu trắng và ánh sáng, thì với Đông phương và Việt Nam xưa, trắng không phải là màu. Trắng cùng lắm chỉ là khoảng trống của bức tranh, của bối cảnh, của tinh thần, của buông bỏ… Xem bộ điêu khắc "White Blank", nếu dùng cái nhìn của ngẫu biến để hiểu trật tự, cũng sẽ thấy thú vị. Mà dùng quan niệm wabi-sabi càng thấy được các ẩn ý".
Triển lãm "White Blank" không chỉ là dịp để Trần Nữ Yên Khê trưng bày các tác phẩm mới hoàn thiện tại Paris mà còn là hành trình tìm về cội nguồn quê hương. Bởi vậy bà chọn Việt Nam làm nơi để lần đầu giới thiệu đến đông đảo công chúng những "đứa con tinh thần" mà suốt 30 năm mình âm thầm "mang nặng đẻ đau". Trong cuộc hành hương trở về đất Mẹ, bà để cho những "đứa con" cất tiếng tự sự với quê hương, còn mình đứng đó, cạnh chồng con, với một nụ cười mãn nguyện trên môi…