Mỗi bức tranh là một câu chuyện cùng với những mảnh ghép trai ốc rực sáng dưới ánh mặt trời
Trong những nghề làm tranh dân gian truyền thống, thì nghệ thuật
tranh khảm trai ở Chuôn Ngọ, Chuyên Mỹ, Hà Nội thuộc vào loại sớm nhất ở
nước ta. Khi thành Thăng Long hình thành 36 phố nghề, thợ làm tranh
khảm trai ở làng ùn ùn kéo nhau ra dựng lên phố Hàng Khay ven hồ Hoàn
Kiếm.
Gốc tích vẫn còn đó. Phố xưa hiện lên lung linh ánh sắc mà
thiên nhiên ban tặng cho làng nghề làm nên nét văn hóa thủ đô ngàn
năm...
Cổ tích từ bông sen
Khi tiếp xúc
với ông Nguyễn Đình Khải, năm nay đã gần 80 tuổi, người trông coi đền
tổ nghề của làng Chuôn Ngọ, tôi được nghe một câu chuyện thật kỳ lạ về
sự ra đời của ông tổ nghề Trương Công Thành từ một bông sen. Chuyện kể
rằng hai vợ chồng nọ trong làng đã đứng tuổi, đi cầu tự nhiều đền chùa
mãi chưa được mụn con.
Nhưng bất ngờ năm ấy, làng vào mùa bội thu,
hoa lá xanh tươi, nhà nhà no ấm. Một hôm đi lễ về bỗng người mẹ thấy
lòng thơi thới khác thường. Đêm trăng mơ màng cùng âm thanh sóng nước
sông Nhuệ như ru bà chìm vào giấc mơ kỳ lạ. Một con rồng trắng hiện về
đậu trên nóc nhà. Nó giương vây lượn mấy vòng rồi biến thành một bông
sen tỏa hương thơm ngào ngạt.
Bông sen hồng rơi vào tay bà như một
món quà của ông trời ban cho. Bà ôm bông sen ngủ một giấc ngon lành. Từ
đó bà có thai và sinh ra một cậu bé, với nước da trắng hồng, thoang
thoảng hương sen. Cậu bé được đặt tên là Trương Công Thành.
Hình ảnh khảm trai ở Hà Nội ngày trước
Quả
nhiên, cậu bé Trương Công Thành khỏe mạnh, thông minh, xuất sắc khác
người. Học giỏi và chí lớn. Mới mười bảy tuổi, Trương Công Thành đã thi
đỗ Thái học sinh, rồi được bổ làm quan Tướng công Phù Quảng Bá. Sau đó
chàng trai còn được Thừa tướng Lý Đạo Thành gả con gái cho.
|
Khi
quân Tống sang xâm lược nước ta, Trương Công Thành được vua nhà Lý
phong chức Tây đạo tướng quân, Tham tán phó soái cùng Nguyên soái Lý
Thường Kiệt dẫn đại quân lên phía Bắc đánh chặn giặc Tống. Sau này chính
Trương Công Thành còn dẫn quân xuống phía Nam đánh tan nạn giặc Chiêm
quấy nhiễu bờ cõi nước ta.
Ngỡ như với nhiều công trạng,
Trương Công Thành được vua ban cho nhiều bổng lộc chức tước cao sang
quyền quý, hưởng phúc cả đời, nhưng ông lại xin vua cho về quê vui thú
điền viên và dựng chùa đi tu. Dân làng quanh vùng tôn ông là “Huyền chân
bồ tát”, tỏ rõ sự trọng vọng với người con của làng đã có công lớn đối
với dân tộc, nhưng đã không màng danh vọng, quyền lực.
Tình cờ
trong lần tiêu dao sơn thủy, Trương Công Thành phát hiện ra dưới đầm
sen có một vỏ trai nằm nép dưới chân cụm hoa sen tàn ánh lên một sắc
hồng sáng láng dưới tia nắng mặt trời. Ông tò mò nhặt lên rồi lấy khăn
lau sạch. Càng lau, những màu sắc của vỏ trai càng thêm rực rỡ.
Ông
bèn tìm thêm những mảnh vỏ trai khác, cầm về cắt nhỏ gắn theo những chữ
trên hoành phi câu đối rồi mài cho phẳng. Ai ngờ càng mài những mảnh
trai càng lộ rõ những màu hoa văn bừng lên tạo ra cảnh bảy sắc cầu vồng
đầy kỳ thú. Nhất là hình bông hoa sen toát lên từ bàn tay ông một màu
trắng thanh tao dịu dàng. Vậy là từ trò chơi con chữ, ông nghĩ sao không
tạo nên những bức khảm tranh dân gian, đem lại niềm vui cho mọi người.
Chính đó là những tác phẩm chạm khảm trai đầu tiên ở làng Chuôn Ngọ.
Vị
“Huyền chân bồ tát” đã truyền lại những công việc làm tranh khảm trai
cho làng, trước khi tạ thế (năm 1099). Từ đó về sau dân làng biết cách
mài vỏ trai khảm chữ, khảm tranh trên mặt gỗ. Một nghề mới ra đời. Mọi
người bắt đầu làm hàng mỹ nghệ bán ra chợ. Đại sư Trương Công Thành được
tôn vinh là tổ nghề khảm trai của làng.
Cũng từ đó hàng ngàn bức
tranh hoa sen ra đời. Đó là phong vị thiên nhiên kỳ ảo nhất cùng với
hàng trăm tác phẩm khảm trai, ốc, với nhiều tích cổ được truyền lại
trong dân gian. Hiện trong làng, nhiều gia đình còn giữ được nhiều bức
khảm trai mẫu cổ, mô tả những câu chuyện có ý nghĩa thâm thúy.
Thị trường phố chợ
Sau
đó, ông Khải dẫn tôi về xưởng khảm ốc của người con trai, anh Nguyễn
Duy Hải, một nghệ nhân làm nhiều tranh khảm mẫu khá độc đáo. Hầu hết
những bức tranh khảm trai ốc, trong làng đều làm theo tích cổ, được
truyền lại hàng trăm năm qua. Anh Hải đưa tôi vào phòng bày hàng mẫu,
rồi giới thiệu những câu chuyện trong tranh; nào là “Vinh quy bái tổ”;
“Văn vương cầu hiền”; “Mã đáo thành công” hay “Đông bích đồ thư”; “Tam
anh chiến Lã Bố”; “Đào viên kết nghĩa”... Hoặc là những bộ tranh tứ quý
“Mai-Lan-Cúc-Trúc” hay “Tùng-Cúc-Trúc-Mai”.
Mỗi bức tranh là một
câu chuyện cùng với những mảnh ghép trai ốc rực sáng dưới ánh mặt trời.
Nghệ nhân Nguyễn Duy Hải say sưa nói về công việc của mình.
Rồi
tôi cùng anh xuống xưởng xem bức tranh khảm trai cỡ lớn phủ kín cả bức
tường, do một khách hàng đặt, với đề tài “Chợ quê”. Nhưng có lẽ choáng
nhất là giá cả sau khi hoàn thành tới 500 triệu đồng. Hỏi vì sao lại đắt
thế mới hay, hiện trai ốc nhiều khi phải nhập từ nước ngoài, giá đã rất
cao.
Nghệ nhân Hải đưa ngay ra bảng giá đã ghi sẵn với những con
số thật bất ngờ. Anh dẫn chứng, một con ốc nhập từ Singapore có cân nặng
từ 1,8kg đến 2kg, mua “vo” đã phải 20 triệu đồng. Nhưng khi xẻ cưa, lọc
ra chỉ dùng được 2 lạng thành phẩm mà thôi. Nếu tính 1kg thành phẩm vật
liệu chuẩn, được chọn lọc sẵn đã đội giá lên tới gần trăm triệu đồng.
Vậy khảm ốc bức tranh khổ (0,6 x 0,6)m giá thành đã lên tới 10 triệu
đồng, chứ không thể kém.
Anh còn nói, có khách hàng mới mua một tủ
chè gỗ trắc, khảm ốc đỏ với giá 200 triệu đồng, trong đó tiền tranh
khảm chiếm một nửa giá trị cái tủ. Và cách đây gần 10 năm, nghệ nhân
Trần Bá Dinh bỏ tiền ra mua ốc xà cừ để dựng tác phẩm chân dung vua Lý
Thái Tổ khảm nổi trên mặt trống đồng cổ Đông Sơn. Phải mất 2 năm mới
thành công. Sau khi hoàn tất, tác phẩm này được định giá lên tới 300
triệu đồng...
Giờ không còn chỉ là làng Chuôn Ngọ làm nghề khảm
tranh nữa, mà dọc trục đường cả 7 làng trong xã Chuyên Mỹ đều tràn ngập
cửa hàng bán đồ khảm trai ốc, đủ các hình loại. Có làng thì tách biệt
hẳn, chỉ mua bán vật liệu trai ốc, chuyên cung cấp cho các xưởng làm
tranh. Có làng chuyên làm tranh cỡ to. Có làng lại khảm tranh nhỏ hay đồ
dân dụng.
Đường làng đã thành phố hàng. Nhà nào cũng bày hàng
bán, nào là tranh thư pháp, tranh tích cổ, tranh tứ bình; hoặc các sản
phẩm thường dùng trong sinh hoạt như hộp phấn, khay, bình, lọ, hay kể cả
những hộp đựng tăm, thuốc lá, các vi dít, dây đeo cổ... Tất cả đều khảm
hình ảnh hoa lá, tre trúc, chim muông bằng trai ốc tùy theo sở thích
của người tiêu dùng, với giá cả hết sức đa dạng.
Có loại hàng chỉ
khảm trai “trơn” thì giá chỉ dao động từ 50 ngàn đến 200 ngàn. Nhưng
cũng mặt hàng ấy, nếu khảm ốc màu sắc rực rỡ, ắt khách hàng phải mua giá
gấp 10 lần là ít. Người bạn đồng hành cùng tôi đã mua một cái khay khảm
đôi công bằng ốc xà cừ 7 màu, với giá 3 triệu đồng. Chủ hàng còn nói đó
chỉ là giá gốc sản phẩm chứ không tính lãi. Ngẫm mà thấy giật mình.
Chính vì thế khách hàng chơi tranh khảm ốc khổ lớn đều là những đại gia
mới dám bỏ tiền ra mua.
Sự phát triển làng nghề trong xã Chuyên Mỹ
hơn 30 năm qua khá rầm rộ. Hàng xuất khẩu đi các nước và khắp các tỉnh,
thành phố lớn trong cả nước. Đến 97% dân trong xã mưu sinh bằng nghề
khảm trai ốc. Lực lượng lao động lên tới 5.000 người kể cả những công
nhân ở các địa phương đến làm thuê. Số nghệ nhân có tay nghề vững vàng,
có tên tuổi trong làng ngày một đông.
Ông Nguyễn Đình Khải cho
biết, xưa có các cụ nghệ nhân lừng lẫy trong làng khảm cho triều đình
Huế như cụ Văn Phú, Lý Mục, hay Cửu Phú, Nhiêu Minh, Phó Loan. Sau này
nổi lên có cụ Nguyễn Văn Tố, Nguyễn Văn Nhiên và Trần Bá Chuyển. Cái tài
của các nghệ nhân là khảm vẽ truyền thần chân dung vua chúa hay các vị
quan lại trong triều đình. Khảm vẽ theo tích thì cứ truyền nghề làm mãi
cũng thành nhưng khảm vẽ truyền thần mới thể hiện được tài năng thật sự
của người thợ tài hoa Chuyên Mỹ.
Mấy chục năm gần đây, nghệ nhân
Trần Bá Dinh tiếp nối truyền thống khảm truyền thần, và được coi là
người đầu tiên khảm tranh chân dung Bác Hồ. Tác phẩm được Bác Hồ hết sức
hài lòng và trân trọng. Chính Người còn trực tiếp cho đặt hàng nghệ
nhân Trần Bá Dinh khảm chân dung Chủ tịch Fidel Castro để làm quà tặng
nhân chuyến sang thăm Cuba năm 1968. Đó là niềm vinh dự cho làng khảm
Chuyên Mỹ.
Nghệ nhân Nguyễn Duy Hải và bức tranh khảm chân dung Bác Hồ. |
Tiếp
nối sau này, một số học trò giỏi của cụ Dinh cũng học khảm truyền thần
chân dung Bác Hồ và các đồng chí lãnh đạo Đảng và Chính phủ. Trẻ nhất có
nghệ nhân Nguyễn Văn Lãng, sinh năm 1980, người đã giành kỷ lục vào năm
2010, khi khảm chân dung Bác Hồ khổ lớn (1,42 x 1,2m). Với kích thước
này, việc khảm chân dung Bác gặp muôn vàn khó khăn về độ chuẩn xác, phải
toát lên thần thái của Bác, ung dung tự tại.
Nguyễn Văn Lãng đã
thao thức nhiều đêm và mất cả nửa năm trời mới hoàn thành tác phẩm. Liên
tiếp, anh còn khảm chân dung Bác vào các chất liệu khác, bức nào cũng
sống động, thể hiện được sự hồn hậu và tình cảm bao la của Bác đối với
dân tộc. Sau đó, nghệ nhân Nguyễn Văn Lãng được thành phố chọn đi dự Hội
nghệ nhân trẻ ASEAN, để giới thiệu với bạn bè quốc tế về nghề khảm trai
truyền thống của quê hương mình.
Cùng với Nguyễn Văn Lãng còn
không ít những nghệ nhân trong làng cũng thể hiện tài năng qua những bức
khảm chân dung Bác Hồ, Đại tướng Võ Nguyên Giáp, Chủ tịch Tôn Đức
Thắng... Đó là những cái tên nổi bật như Nguyễn Đức Biết, Nguyễn Văn
Dũng, Trần Bá Năm, Nguyễn Duy Hải, Trần Bá Trúc... Hầu hết họ được tôn
vinh là “Bàn tay tài hoa”, giỏi nghề và có nhiều tác phẩm được đánh giá
cao.
Đồng sen nở rộ bốn mùa
Nhìn sự hình
thành mang tính chuyên nghiệp của làng mới thấy vì sao làng nghề khảm
trai lại phát triển nhanh và sầm uất đến như vậy. Ngay trong phân xưởng
của gia đình nghệ nhân Nguyễn Duy Hải cũng có sự tổ chức chặt chẽ, khâu
nào ra khâu nấy. Bởi ở mỗi bước triển khai, đều đòi hỏi tay nghề cao
trong quá trình thi công tác phẩm. Đầu tiên là mẫu vẽ hàng, tiếp đến là
việc cưa, cắt các mảnh trai ốc theo hình vẽ.
Riêng khâu khắc chìm
nét vẽ theo trên tấm gỗ gụ để khảm (gắn) trai ốc lên, cũng đòi hỏi bàn
tay tài hội họa của thợ. Bởi khắc có giỏi mới khớp với hình cưa trai ốc
gắn xuống. Đường nét tinh tế. Đôi khi một nét lượn chìm bằng sợi chỉ
cũng phải vừa độ cho sợi ốc gắn khít. Đó là công việc hiệu chỉnh tách
tỉa tạo nét cho tranh. Sau đó mới đến công đoạn mài sao cho nổi màu và
phẳng mặt tranh…
Cứ thế mỗi người mỗi việc. Ai thành thạo và có
duyên với nghề ở khâu nào thì làm khâu đó chứ không lẫn lộn được. Một
trật tự hồn nhiên nhưng thật khoa học.
Thanh niên trong xã Chuyên
Mỹ đều không đi đâu xa. Họ học khảm, học khắc ngay tại làng, làm giàu
bằng chính nghề cha ông truyền lại. Hơn thế nữa, lớp trẻ còn giỏi vận
dụng công nghệ thông tin, thiết kế mẫu khảm mới đáp ứng nhu cầu thị
trường trong nước và quốc tế, ngày càng phong phú. Đồng thời từ công
việc kinh doanh và phát triển, đã xuất hiện những tỷ phú trẻ và anh hùng
lao động của làng như Trần Bá Đình, Trần Bá Đàm, Nguyễn Đình Sáo, Trần
Bá Chiến, Nguyễn Phú Huynh...
Hàng chục công ty, xí nghiệp lớn ra
đời, tạo điều kiện công ăn việc làm cho hàng ngàn người trong xã. Ngắm
những bức tranh khảm về Hà Nội tại nhà trưng bày của nghệ nhân Nguyễn
Duy Hải, tôi càng thấy niềm say mê của những người con trong làng. Họ
không chỉ chú trọng vào công việc mưu sinh hằng ngày mà còn thả hồn bay
bổng, lưu dấu lại nét văn hóa Tràng An của Thủ đô ngàn năm văn hiến.
Đây
đó là tà áo dài thướt tha của những cô gái bên hồ Gươm. Kia lại là
người đàn ông đạp xích lô bươn bả trong làn mưa, cùng với hình ảnh bà
già còng lưng gánh hàng đi chơ... Một tâm hồn mơ mộng chan chứa tình
đời, từ bàn tay tài hoa của người thợ khảm trai của làng, tạo nên những
nét long lanh, huyền diệu. Càng ngắm càng thấy rưng rưng trước những
cảnh vật cổ xưa và sự trầm luân của kiếp người...
Theo: antg.cand.com.vn
Xem thêm: >> Ký sự làng nghề khảm trai Chuôn Ngọ: Sức sống của một làng nghề