Giữa những ngày nắng gắt cuối tháng 5, tôi tìm về nhà nghệ nhân Phan
Thị Thuận - người đàn bà nguyện cả đời gắn bó với nghề ươm tơ, dệt lụa
truyền thống của quê hương, dù rằng đến thời điểm hiện tại tiếng tằm ăn
rỗi gần như không còn ở vùng đất từng được mệnh danh là "Thủ đô dâu
tằm"…
Một thời để nhớ…
Một ngày cuối tháng 5 nóng bức, đường vào xã Phùng Xá, huyện Mỹ Đức mới
hơn 10h sáng đã tịnh không một bóng người. Vào trụ sở UBND xã hỏi nhà
nghệ nhân Phan Thị Thuận, Phó Bí thư Đảng ủy xã Đỗ Trung Cường vui vẻ
cho biết thêm: Làng nghề dệt thì từ sáng tới tối, ai vào việc nấy nên
những người lần đầu đến xã tôi đều có cảm giác "vườn không, nhà trống".
Quả đúng như vậy, trong nhà xưởng rộng hơn 500m2 hầm hập nóng của nghệ
nhân Phan Thị Thuận những tấm lưng đẫm mồ hôi vẫn miệt mài như chẳng có
gì liên quan đến thời tiết hay sự xuất hiện của những người khách lạ.
 |
| Nghệ nhân Phan Thị Thuận giới thiệu sản phẩm tơ tằm. |
Nghệ nhân Phan Thị Thuận nói rằng, những háo hức khi tìm hiểu nghề ươm
tơ ở Phùng Xá của tôi đã khiến bà vui đến mức quên cả nắng nóng và bữa
ăn trưa. Tôi hiểu, bà vui còn bởi lâu lâu mới lại có người tìm tới chia
sẻ niềm đam mê bất tận, cũng như những khó khăn trong việc giữ gìn nghề
ươm tơ, dệt lụa truyền thống có hàng trăm năm tuổi giữa "cơn bão" dệt
công nghiệp ào ạt đổ vào làng nghề. Cứ theo dòng hồi ức đong đầy đam mê
của bà, tôi có được những hình dung rõ hơn về vùng đất từng là "Thủ đô
dâu tằm" một thời của miền Bắc. Ngày ấy, vào những năm 60 của thế kỷ
trước, một màu xanh mướt của các ruộng dâu trải dài qua nhiều làng xã
ven sông Đáy huyện Mỹ Đức như một minh chứng cho thời cực thịnh của nghề
trồng dâu, nuôi tằm, kéo kén ở các xã Đại Hưng, Đại Nghĩa, Phù Lưu Tế,
Phùng Xá… Những năm tháng của thời kỳ bao cấp, Xí nghiệp Tơ tằm Mỹ Đức
(Tổng Công ty Dâu tằm tơ Việt Nam) với hàng trăm công nhân có thể trụ
vững cũng bởi có vùng nguyên liệu ổn định với hàng chục nghìn hécta dâu,
các trại tằm nổi tiếng: Lai Tảo, Trinh Tiết, Phù Lưu Tế, Thái Bình và
các HTX ươm tơ có thể cung cấp từ 5 đến 7 tấn kén mỗi ngày. Ngày ấy, nhà
nhà trồng dâu nuôi tằm, cán bộ Xí nghiệp Tơ tằm Mỹ Đức nhiều khi cùng
ăn, cùng làm với dân, ngày nào cũng kiểm tra tằm, thăm từng ruộng dâu,
rồi thu mua kén..., bươn bả ngược xuôi với nghề. Năm 1963, trong dịp về
thăm mô hình trồng dâu, nuôi tằm của huyện, Thủ tướng Phạm Văn Đồng đã
mong muốn nơi đây sẽ là "Thủ đô dâu tằm" của miền Bắc.
Đam mê bất tận
Dù không nhớ chính xác nghề trồng dâu, nuôi tằm đã gắn bó với quê hương
mấy trăm năm nhưng đến nay gia đình bà Thuận đã có tới ba đời theo
nghiệp ươm tơ, dệt lụa. Ngay từ thuở nhỏ bà đã mê đắm với việc chăn tằm,
ươm tơ của mẹ dù nghề trồng dâu, nuôi tằm không nhàn hạ. Mỗi khi tằm
vào thời kỳ ăn rỗi, ngốn lá dâu rào rào, người làm nghề cũng luôn chân,
luôn tay nên dân gian nói "làm ruộng ăn cơm nằm, nuôi tằm ăn cơm đứng"
là vì thế.
Những thăng trầm trong thời buổi kinh tế thị trường đã làm cho nghề ơm
tơ, dệt lụa truyền thống của địa phương ngày càng mai một, những người
còn ở lại với nghề, theo bà Thuận không còn bao nhiêu. Cũng đã có lúc
nghề này khiến gia đình bà điêu đứng, bởi người dân đất này chỉ khéo làm
nghề chứ không giỏi tính toán kinh doanh. Nhưng thừa hưởng sự nhẫn nại,
chịu thương, chịu khó từ bố mẹ, các bác, cô, chú cũng là những lão nghệ
nhân trong họ, bà Thuận đã quyết theo nghề đến cùng. Lăn lộn với nghề,
bà Thuận hiểu rất rõ chỉ những con kén nguyên mới cho ra sợi tơ tốt nhất
dệt thành tấm lụa óng mượt. Còn những con kén phế, kén vỏ thủng đầu
người làng nghề thường loại bỏ, rất lãng phí. Thương con tằm đến chết
còn vương tơ, tiếc công người chăn tằm bao ngày phải "ăn đứng", bà Thuận
đã gom kén phế, cất công gõ cửa các cơ quan nghiên cứu nhờ chuyên gia
chỉ cách kéo sợi từ kén phế. Ái ngại trước nhiệt tình của bà, có người
hứa khi nào bà gom đủ 5 tạ kén phế, họ sẽ hướng dẫn cách kéo sợi. Nhưng
khi gom đủ 5 tạ thì lời hứa ấy lại không được thực hiện. Mang kén phế
về, mày mò mãi rồi bà cũng tìm ra cách vê, nối kén bằng tay. Đây là công
việc tỉ mỉ, đòi hỏi người thợ phải có tay nghề cao mới có thể cho ra
được những sợi tơ đều đặn, những gút nối đẹp. Một người thợ giỏi, làm
việc cần mẫn cũng chỉ vê được 2 lạng sợi mỗi ngày. Từ những cuộn sợi kén
phế, dùng khung cửi gỗ dệt theo lối truyền thống, bà Thuận đã cho ra
đời những tấm lụa, những chiếc khăn thô được thị trường ưa chuộng.
Và những sáng tạo bất ngờ
Cuốn hút với những câu chuyện nghệ nhân Phan Thị Thuận về nghề ươm tơ,
nhưng đôi khi tôi vẫn nhận thấy nét buồn phảng phất khi bà nhắc đến "Thủ
đô dâu tằm" giờ đã vắng tiếng "tằm ăn rỗi"... Nhưng rồi nguồn cảm hứng
sáng tạo lại dẫn chúng tôi vào những câu chuyện mới: "Nếu chỉ sử dụng
kén phế làm sợi thô để dệt lụa thì chưa thể tận dụng hết nguồn nguyên
liệu, người làm nghề mà bỏ phí nguyên liệu là "tội" khó tha thứ". Trăn
trở với tái tạo kén phế, bà Thuận lại bắt tay vào nghiên cứu làm bông tơ
tằm. Những kinh nghiệm lâu năm trong nghề một lần nữa lại giúp bà thành
công khi làm ra bông tơ tằm từ kén phế. Nhưng có lẽ vũ điệu uyển
chuyển, tạo ra vô vàn đường nét mềm mại, quyến rũ của nghệ sĩ múa dây
lụa đã khiến người say nghề như nghệ nhân Phan Thị Thuận không thể "ngồi
yên". Vì thế sản phẩm chăn bông tơ tằm liền khối lại là kết quả của một
nghiên cứu trải nghiệm mới của bà.
Xuất phát từ ý tưởng làm thế nào để tạo ra một tấm mền bông tơ tằm liền
khối, bà Thuận đã bỏ công học hỏi kỹ thuật nhiều nơi. Thoạt tiên bà hứng
khởi với kỹ thuật kéo kén đôi đặt chồng lên nhau, tạo nhiều lớp cho mền
bông dày hay mỏng. Nhưng kỹ thuật này vẫn có nhiều bất ổn, tốn nhiều
công. Vậy thì phải tìm cho được cách làm đơn giản, hiệu quả hơn. Ý tưởng
bất ngờ đã nảy sinh khi bà quan sát kỹ những con tằm đan kén. Chúng tự
dệt cho mình chiếc vỏ bền chặt mà không một kỹ thuật dệt tay nào có thể
sánh bằng. Vậy tại sao không mượn con tằm thay cho bàn tay người thợ?
Làm thế nào để tằm không cuộn tơ thành kén tròn mà tạo nên một tấm kén
phẳng? Năm 2012, với lứa tằm thử nghiệm đầu tiên, bà đã không làm tổ cho
chúng. Tằm không có tổ nên không thể kéo kén tròn theo lẽ thường. Nhưng
do chức năng phải nhả tơ khi đến kỳ nên chúng buộc nhả tơ vào không
gian, bà Thuận đã đem đặt chúng sát với nhau trên một mặt phẳng và kết
quả là tơ của nhiều con tằm quấn vào nhau, đan thành lớp nang dày như
những chiếc kén được cán phẳng. Đem tẩy lớp nang mỏng trên mặt tấm kén
phẳng này theo kỹ thuật truyền thống sẽ tạo thành tấm thảm kén tơ bông
phẳng, mịn, gắn kết bền chắc tự nhiên không kỹ thuật dệt nào của con
người có thể sánh kịp, lại tiết kiệm được nhiều công đoạn phức tạp như
ươm, kéo tơ, cào bông… Có thể nói đây là một sáng tạo đầy bất ngờ; đồng
thời cũng là một kỹ thuật quan trọng đóng góp không nhỏ cho sự phát
triển của nghề dệt thủ công truyền thống. Kỹ thuật mền bông tơ tằm tự
dệt đã được nghệ nhân Phan Thị Thuận đăng ký thương hiệu độc quyền. Hơn
40 năm cháy bỏng đam mê với nghề, nghệ nhân Phan Thị Thuận đã nhận được
không ít giải thưởng như: Giải sản phẩm tiêu biểu năm 2006; sản phẩm
tiêu biểu 1000 năm Thăng Long; giải thưởng top 100 bảng vàng Thăng Long
thương hiệu nổi tiếng chân chính lần thứ hai; top 20 sản phẩm dịch vụ
người tiêu dùng tin cậy; ngày 7-6 này bà lại là nghệ nhân được Hội Nông
dân Việt Nam tôn vinh với các sản phẩm nông nghiệp tiêu biểu...
Sau gần một ngày cuốn theo những câu chuyện của nghệ nhân Phan Thị Thuận
tôi mới hiểu tình yêu mà bà dành cho nghề ươm tơ, dệt lụa quê mình. Bà
như những con tằm một đời rút ruột nhả tơ khiến tôi nhớ mãi câu nói bùi
ngùi lúc chia tay: "Một mình tôi giờ chỉ còn biết giữ nghề bằng cách
hướng con cháu theo nghề và sẵn sàng truyền nghề cho những người muốn
học, chứ không thể biến vùng đất ven Sông Đáy thành bãi dâu xanh ngút
tầm mắt như xưa".
Theo: Hanoimoi.com.vn