Nói về diện mạo mỹ thuật Việt Nam, kể từ hai thập niên cuối cùng của thế kỷ trước, khó có thể hình dung đầy đủ nếu thiếu Công Quốc Hà - một họa sĩ Hà Nội.

Ông là họa sĩ sơn mài kể từ khi ra trường, chịu ảnh hưởng nhiều ở người thầy Kim Ðồng và danh họa Nguyễn Sáng. Nhưng sự ảnh hưởng ấy có lẽ chỉ mang ý nghĩa ước lệ; hoặc cụ thể hơn, như một hành trang ban đầu; bởi những gì mà ông đóng góp trong quá trình sáng tạo đã hoàn toàn vượt khỏi những sức ép tâm lý thông thường trước bối cảnh xã hội và nghệ thuật đầy biến động, với bao đòi hỏi quyết liệt về sự dấn thân của cả một thế hệ nghệ sĩ.

Ra trường năm 1979, Công Quốc Hà xuất hiện như một họa sĩ sơn mài chững chạc, tài hoa và bản lĩnh. Ông không mất nhiều thời gian cho việc chạy theo những khuynh hướng lạ lẫm thời thượng, ở đó, theo ông, những biểu hiện của chủ nghĩa hình thức chỉ làm người ta lóa mắt trong thời gian ngắn ngủi bởi nhận thức con người luôn vận động và những đòi hỏi nội tâm trước ý nghĩa nhân văn từ nội dung tác phẩm là vấn đề vĩnh cửu. Tác phẩm "Ra khơi trở về" được vẽ năm 1980 cùng loạt tranh sơn mài khác của ông là một thí dụ. Ở tác phẩm này, con người và thiên nhiên có sự giao hòa đến cảm động. Những nhân vật nhỏ bé trước những con thuyền lớn. Bão tố dữ dằn, rập rình sống chết hằn in nơi cánh buồm đang cuộn lại và bầu trời mặt sóng như vẫn còn vần vụ trỗi lên. Những chủ nhân của sự sống trở về lẫn vào tất cả, thản nhiên làm nốt phần việc trên thuyền, để lại lo toan cho một hành trình mới. Không gian bình thản, cái bình thản đến lặng thầm của sinh nhai lam lũ và nguy hiểm. Công Quốc Hà khắc họa điều đó thay vì vẽ những con thuyền cá tôm đầy ắp với chợ người chợ cá hể hả niềm vui. Tác giả cho ta cái nhìn nhân văn rất riêng ngay từ ngày ấy.

Ở Công Quốc Hà, khả năng vượt lên để khẳng định mình có từ rất sớm, khi ông chọn học sơn mài, rồi chọn sơn mài làm đối tượng nghiên cứu, thể nghiệm và sáng tác trong ngót 30 năm nay. Tôi tin có một sự mách bảo may mắn nào đó của đất trời và duyên phận; mà điều này, tôi nghĩ, ông không thể cưỡng lại hay không bao giờ có một mảy may cưỡng lại trước rủ rê cám dỗ đầy ma lực từ các loại hình cùng chất liệu của nghệ thuật đương đại. Số phận đã buộc ông với sơn mài và cho ông nhiều may mắn, và chính ông đã trả nghĩa cho số phận bằng thành quả lao động đầy sáng tạo, góp phần làm chất liệu sơn mài trở nên sang trọng, và đặc biệt có khả năng ám ảnh nội tâm hơn.

Người ta nói nhiều suốt hai thập kỷ nay về những tranh phố Hà Nội của Công Quốc Hà. Quả thực, tranh phố của ông không lẫn với ai, không lẫn vào đâu được; không hề gợi cho người xem một na ná Bùi Xuân Phái với những phố nhà xô lệch. Tranh phố Hà Nội của Công Quốc Hà là tập hợp những khái niệm, ở đó, hình nhà, mái ngói có tính trừu tượng, được ấn định bởi những đường viền ngang dọc to khỏe, quyết liệt như muốn khẳng định sức sống trường tồn của mảnh đất có bề dày văn hiến. Không phải ngẫu nhiên trong tranh phố Hà Nội của ông, bao giờ cũng xuất hiện một hai lỗ nhỏ, khi là vòm cổng, khi là lỗ thông hơi vòm mái. Tôi chợt mỉm cười một mình khi liên tưởng đến con mắt phố phường của họa sĩ đang đăm chiêu nhìn vào thực tại. Với tranh phong cảnh, những tiết độ quyết đoán ở nét có giảm đi đôi chút để các hòa sắc được thể trải ra cho người xem nhận về những thông điệp trữ tình bay bổng. Tác phẩm "Chợ hoa tết Hà Nội" được ông vẽ trong mạch tư duy ấy khi đặt mấy nhóm người rất nhỏ mua và bán sát dưới chân tranh, còn toàn bộ không gian mênh mông, ông dành cho sự hiển hiện của các mái nhà, và tán cây cổ thụ. Thì ra, tác giả không miêu tả phiên chợ, mà là miêu tả một cuộc đua chen đầy kịch tính của sự sống, trước sắc màu chợ hoa, trước con người nô nức đến với chợ hoa trong thời khắc chuyển mùa, những mái nhà rêu phong, những cành cây cổ thụ dường như cũng muốn vặn mình sinh nở, muốn bung ra giữa thanh thiên bạch nhật cái hương sắc riêng mình.

Phố cổ đêm trăng (Tranh sơn mài).

Sinh năm 1955 trong một gia đình Hà Nội gốc, gia thế và thanh lịch. Con người cùng lối sống của Công Quốc Hà phả vào tác phẩm như một tấm gương trung thực và sinh động - Ấy là những tác phẩm thắm đằm màu sắc và nhân hậu tình người. Nhiều người suốt đời thủy chung với sơn mài và có thể một vài thành công đến với họ từ chất liệu ấy, nhưng để biến chất liệu ấy thành phong cách cá nhân trong hội họa, theo nhận xét mà tôi tâm đắc của nhà phê bình mỹ thuật Quang Việt thì Công Quốc Hà là một trong rất ít họa sĩ đã làm được điều đó.