Được mệnh danh là “xưởng rèn thủ công” lớn nhất miền Bắc, nghề rèn tại làng Pác Rằng (xã Phúc Sen, huyện Quảng Uyên, tỉnh Cao Bằng) đã có từ khoảng 1.000 năm nay.
Theo các cụ cao niên trong làng kể lại, xưa kia vùng núi này đất đá khô cằn nên chẳng trồng được cây gì. Đồng bào chỉ săn bắn hái lượn, ăn rau rừng nên cái đói, cái nghè cứ đeo đám. Một hôm có ông cụ đầu tóc bùm sùm, khắc khổ nhưng lại rất tinh tường về kỹ thuật rèn dao, búa… Ông thấy người dân cơ cực nên đã truyền lại nghề. Kể từ đó Phúc Sen hình thành làng nghề đỏ lửa. Nhờ nghề rèn nên cuộc sống của đồng bào trở lên sung túc.
Các sản phầm của làng rèn được bà con trong vùng ưa chuộng tới mức còn có câu ví von rằng: “dao của Phúc Sen chặt vào cây, cây ngã rầm rầm, đụng vào đất đá, đất đá bật tung lên”.
Lò nung thép của Phúc Sen được làm bằng đá, dùng nồi rơm và trấu làm chất liệu xây lò.
Người Nùng ở Phúc Sen có những bí quyết riêng, nguyên liệu rèn dao chủ yếu từ nhíp ô tô phế liệu.
Giai đoạn cho nguyên liệu vào lò lung để tạo hình sản phẩm là giai đoạn quan trọng nhất và chỉ có người thợ cả mới cảm nhận được vì mắt nhìn không chuẩn sản phẩm sẽ bị dẻo do nung còn non hoặc giòn do nung quá già.
Theo anh Lưu - một trong những người thợ lâu năm trong làng, nghề rèn thủ công của Phúc Sen hầu như không có công thức mà chủ yếu nhờ vào sự cảm nhận tinh tế của đôi tai, đôi mắt cũng như kinh nghiệm của người thợ. Đối với từng loại thép, người thợ sẽ nhìn ánh thép màu xanh, trắng hoặc vàng để biết được độ già hoặc non của thép mà có cách tôi cho phù hợp.
Người thợ rèn ở Phúc Sen dùng mắt để phân biệt độ già hay non của phôi thép.
Với cách rèn dao của người Kinh họ sẽ hình thành phần chuôi trước rồi mới đến phần lưỡi. Tuy nhiên người Nùng An thì ngược lại. khi nào rèn phần lưỡi ưng ý thì họ mới trau chuốt đến phần chuôi. Người Nùng An quan niệm, hình dáng của dao không quan trọng mà quan trọng là ở chất lượng của dao. Hình dáng thì có thể sửa được nhưng độ sắc thì chỉ rèn được một lần. Chính vì thế để học được nghề rèn, người học phải có sức khỏe, có cảm nhận tinh tế của đôi tai.
Phần chuôi sẽ được làm sau khi đã hoàn thành phần lưỡi.
Dao của Phúc Sen tuy không có hình thức đẹp nhưng lại nức tiếng về độ bền và sắc.
Ở Phúc Sen, người ta ví nghề rèn là tổng hợp của tất cả mọi giác quan. Thợ rèn phải dùng tay, dùng sức, sự cảm nhận, đặc biệt là sự nhạy bén của đôi mắt, trên tất cả người thợ rèn phải có cái tâm thì dao mới bền sắc. Có người chỉ học một tháng nhưng cũng có người học cả 5 năm, 10 năm không thành.
Công việc rèn dao, búa… của người Phúc Sen diễn ra suốt bốn mùa trong năm. Vào mùa đông lạnh giá, việc rèn dao búa trở nên đông vui, đoàn kết và ấm cúng hơn rất nhiều các mùa còn lại. Có thể nói rằng, các sản phẩm của làng rèn không chỉ là những sản phẩm dùng cho cuộc sống thường ngày mà nó đã trở thành một sản phẩm văn hóa phi vật thế của dân tộc. Trải qua 1000 năm lịch sử, Phúc Sen là một làng nghề độc đáo được đồng bào Nùng An gìn giữ, phát triền./.