Làng gõ trống mừng vua

Dưới chân núi Đọi, xã Đọi Sơn, có ba làng Đọi, nhưng chỉ làng Đọi Tam có nghề làm trống. Làng nằm ở phía Tây Bắc chân núi, phía giữa vẫn còn ngôi đình cổ thờ thành hoàng là hai ông tổ nghề. Ông Đinh Văn Bục, thủ nhang đình cho hay, tương truyền cách đây hơn 1.000 năm, hai anh em Nguyễn Đức Năng và Nguyễn Đức Bản (có người cho là Đạt) đi qua làng, thấy vùng này có nhiều cây mít gỗ đẹp, quả chín thơm lừng, gỗ vàng ươm, lại không bị mọt nên quyết định chọn làm chốn định cư để hành nghề.

Khi vua Lê Đại Hành sửa soạn về làng cày ruộng tịch điền khuyến nông (năm 986), cụ Năng và cụ Bản tự tay làm một cái trống to để đón vua. Vì tiếng trống vang như sấm rền nên về sau hai anh em được dân làng tôn là Trạng Sấm. Cũng theo ông Bục, trong buổi tịch điền, vua có cày thi với Trạng Sấm (cụ Năng được phong là Trạng Sấm nhưng cả hai anh em đều được thờ làm thành hoàng). Kết quả là vua thua. Vì thế, vua đã tác thành cho Trạng Sấm lấy người con gái đẹp làng Tiên Phong gần đó.

Tang trống được làm từ nhiều dăm chắp lại với nhau, tạo thành hình tròn vừa khít.

Các cụ trong làng Đọi Tam còn kể một câu chuyện gõ trống mừng vua nữa. Đó là lần vua Lý Thái Tổ dời đô từ Hoa Lư về Đại La. Tương truyền khi đoàn thuyền rồng rẽ từ sông Đáy vào sông Châu để thông ra sông Cái (sông Hồng), đến đoạn uốn lượn ở dưới chân núi Đọi thì dân làng mang trống ra gõ mừng. Vua lấy làm hài lòng, bèn cho một số thợ làng Đọi Tam đi theo về lập kinh đô mới. Vì thế, có nhiều giả thuyết cho rằng, phố Hàng Trống ở kinh thành Thăng Long được lập từ những người thợ trống làng Đọi Tam thời đó.

Đến nay, trải qua hàng nghìn năm, người dân Đọi Tam vẫn lưu giữ và làm giàu thêm vốn nghề truyền thống của tổ tiên. Tháng 10/2004, tỉnh Hà Nam cấp bằng công nhận làng nghề truyền thống tiểu thủ công cho  Đọi Tam. Tháng 11/2007, làng được Hiệp hội Làng nghề Việt Nam trao bằng khen “Làng nghề tiêu biểu Việt Nam”.

Tiếp nối các nghệ nhân khi xưa, dù ở làng hay đi lập nghiệp phương xa, người Đọi Tam đều giữ nghề tổ. Thế nên nhiều người dân Thủ đô biết tiếng cơ sở làm trống của nghệ nhân Phạm Chí Tịnh - một người con của Đọi Tam - tại phố Hàng Nón.

Tinh xảo nghề trống Đọi Tam

Sau khi gọt hết lớp phôi ở da trâu, người thợ mang căng da để phơi khô.

Ông Bục nói: "Trẻ con ở làng Đọi Tam, lên 10 tuổi đã có thể biết sơ lược về cách làm trống. Nhiều em học sinh cấp hai, cấp ba ngoài giờ đến lớp còn ở nhà giúp gia đình làm rất nhiều loại trống như trống đế chèo, trống đình, trống trường học… với đường kính từ 20 cm cho tới 2 m. Thu nhập từ làm trống của các em và một số thợ trung bình ở các xưởng đạt từ 1.000.000 đến 1.500.000 đồng một tháng”.

Trống Đọi Tam hiện diện ở nhiều nơi trong và ngoài nước. Chiếc trống to nhất Việt Nam hiện ở gác trống của Văn Miếu cũng do một nghệ nhân Đọi Tam làm, đường kính 2,1 m. Ông Bục cho biết: "Vừa qua, UBND thành phố Hà Nội có đặt hàng với nghệ nhân làng Đọi Tam làm chiếc trống lớn hơn để chào mừng sự kiện Thăng Long - Hà Nội tròn 1.000 năm. Tuy nhiên, nghệ nhân Phạm Chí Thảo chưa dám nhận lời. Không phải vì làm trống to khó mà bởi... lấy đâu ra con trâu mộng cỡ này".

Nghệ nhân làng Đọi Tam khi có người đặt trống cái lớn thường tự mình đi tìm mua những con trâu to khỏe để thịt. Họ không dám để những anh đồ tể làm vì sợ sẽ hỏng mất bộ da. Mảng da phần đầu, gáy, thậm chí tứ chi cũng được cân nhắc kỹ trước khi đưa dao để rạch. Lột được bộ da lớn nguyên tấm, người thợ trống đem thuộc. Cái hay, giỏi, tài hoa của người thợ trống Đọi Tam thể hiện qua kỹ thuật xử lý da trâu hơn hẳn nhiều làng nghề khác. Giai đoạn công phu này đòi hỏi họ phải có kinh nghiệm.

Giữ gìn, phát huy nghề tổ

Nghề làm trống của Đọi Tam được gìn giữ bằng những bảo tàng sống, đó là các nghệ nhân. Xưa, nghề này cha truyền con nối. Tất cả những kỹ thuật làm trống của làng chỉ được truyền cho con trai, thứ đến là con dâu. Con gái và con rể không được truyền vì sợ đem nghề đi nơi khác. Như thế đủ biết từ xưa, dù các nghệ nhân làng Đọi Tam chưa biết đến thuật ngữ "độc quyền thương hiệu" của thời hiện đại nhưng họ đã làm rất tốt việc này. Ông Bục kể: "Trai làng Đọi Tam khoảng 10-13 tuổi đã được dạy làm các loại trống nhỏ, kịp đến tuổi 16 tuổi đã có thể theo cha anh đi làm trống đại. Trống sấm chỉ dành cho cánh đàn ông khoẻ mạnh, có kinh nghiệm và kỹ thuật điêu luyện".

Những năm kinh tế khó khăn, làng trống Đọi Tam vẫn duy trì được nhờ truyền thống giúp đỡ nhau giữa các gia đình làm nghề. Ngày nay, các nghệ nhân Đọi Tam vẫn ra sức bảo tồn nghề truyền thống. Nhiều gia đình vẫn lấy nghề làm trống làm chính và đã có cuộc sống khá giả, sung túc hơn.

Người Đọi Tam còn giỏi chơi trống. Không chỉ biểu diễn trong làng vào ngày lễ hội mùng 6 tháng giêng hằng năm, mỗi khi có nơi mời là đội trống lại lên đường. Dàn trống hàng trăm chiếc lớn nhỏ để trong đình lại được dịp lên ô tô theo nghệ nhân đi biểu diễn.