Nghề rèn cổ Nho Lâm

Làng Nho Lâm nay thuộc xã Diễn Thọ, huyện Diễn Châu, tỉnh Nghệ An, cách thành phố Vinh 30km về phía bắc. Nhắc tới Nho Lâm là nhắc tới Cao Lỗ, danh tướng đầu tiên của Nước Việt. Ông là vị tướng tài dưới thời Thục Phán An Dương Vương, nguyên quán tại xã Cao Đức, huyện Gia Bình, tỉnh Bắc Ninh ngày nay. Ông là người đã chế tạo ra nỏ liên châu (nỏ thần) và truyền cho dân làng Nho Lâm kỹ thuật rèn.

Tương truyền, ông là người can gián vua Thục đừng gả Mị Châu cho Trọng Thủy, nên bị vua đuổi đi. Buồn bã việc vua không nghe theo lời can gián nên ông tìm về Nho Lâm sống ẩn giật và tìm ra mỏ quặng, ông dạy người Nho Lâm cách luyện quặng sắt và rèn sắt, khai sinh ra nghề rèn Nho Lâm xưa.

Cuộc hội thảo khoa học do hội khoa học lịch sử Việt Nam và tỉnh Bắc Ninh tổ chức tại Hà nội (ngày 16 tháng 1 năm 2013) đã chứng minh tổ sư nghề rèn Nho Lâm và nỏ thần là có thật. Đền thờ Cao Lỗ tại xã Diễn Thọ huyện Diễn Châu, Nghệ An được nhà nước xếp hạng di tích lịch sử - văn hóa là niềm tự hào của người dân nơi đây.

Hưng thịnh một thời

Theo Nho Lâm phong thổ ký thì trước những năm 1945 là thời kỳ hưng thịnh của nghề rèn nơi đây, trong làng lúc nào cũng có 600 lò luyện quặng và 300 lò rèn ngày đêm đỏ lửa. Mỗi lò thường có 7 người thợ, các súng thần công thường thấy ở các tỉnh, thành phủ Nghệ Tĩnh do bàn tay khéo léo của người thợ Nho Lâm làm ra.

Muốn có sắt để rèn, người Nho Lâm phải đi bộ gần 20km để khai thác quặng sắt mà người dân quen gọi là quánh ở động Ngút, đồng Hồi thuộc núi Thiết Sơn (xã Diên Thọ - huyện Diễn Châu - tỉnh Nghệ An). Mỏ quánh nằm sâu dưới lớp đất đá cứng nên rất khó đào, phải dùng cuốc, xà beng, ra sức mà đào mới có thể lấy lên được. Đưa được quánh lên rồi, còn phải sàng sạch, rồi chiều tối, kẻ gánh bộ, ke đẩy xa cút kít cũng có người dùng thuyền, dọc theo kênh Sắt, chở về nhà.

Những người đi lấy quánh đã cực nhọc như vậy, những người đi lấy than cũng lam lũ không kém. Bởi than luyện sắt phải dùng than gỗ chắc như lim, sến, táu... Những người đi làm than để luyện sắt phải luồn lách hết rừng này núi nọ, có khi hàng tuần, mới kiếm được một xe than.

Sau khi đã có than và quánh, những người thợ lò trực tiếp nấu ra sắt. Thợ lò hông (lò luyện sắt - pv) không những phải có sức khỏe mà còn phải có kỹ thuật tốt. So với sức lửa của lò rèn, sức lửa của lò hông nóng hơn nhiều. Lò hông được tập trung từng khu, hai ba chục cái thành một dãy dài. Khi quặng và than bỏ vào lò hông rồi, người thụt bễ (thụt bễ là 1 dụng cụ để hút gió) phải ra sức kéo bễ để đưa gió vào lò.

Sau một thời gian, quặng đã tan hết, xỉ ngừng chảy, sắt đã hoàn nguyên trong lò, tích tụ thành khối gọi là hòn chai hay hòn gói. Nghiên cứu tính chất xỉ than ở đây, các nhà khảo cổ cho rằng, đây là phương pháp hoàn nguyên trực tiếp, tức là dùng than để khử dần ôxy của sắt.

Muốn làm sạch xỉ và biến nó thành sắt đặc hơn, kíp thợ phụ phải ra sức đập hết xỉ bám vào sắt, sắt mới lấy ở lò ra đang rực đỏ, người ta phải rèn đập thực lực. Kíp thợ phụ này thường là những người rất khỏe, mùa đông cũng như mùa hè thường chỉ đóng khố, thân hình bóng nhẫy như đồng hun bắp chân, bắp tay chắc nịch. Để tránh tàn lửa bắn vào người, cháy da cháy thịt, người thợ lò hông thường đội nón nan chóp nhỏ, đi dép quai bằng da bò mộc.

Ông Võ Trọng Ôn (90 tuổi) thợ cả một lò rèn làng Nho Lâm xưa chia sẻ “thời còn hưng thịnh, tiếng đe, tiếng búa ngày cũng như đêm không lúc nào ngớt. Đàn ông rèn sắt, đàn bà thì gánh hàng đi các chợ. Nghĩ lại thời đấy, tôi thấy nuối tiếc cho nghề rèn nơi đây”.

Hơn thế nữa, hai làng rèn nổi tiếng ở Nam Định ngày nay là làng Bảo Ngũ (nay thuộc xã Quang Trung, huyện Vụ Bản, Nam Định) và làng Vân Chàng (nay thuộc xã Nam Giang, huyện Nam Trực, Nam Định) có nguồn gốc từ Nho Lâm. Người ở Vụ Bản lại vào Nho Lâm để học nghề - làm ăn, lập ra xóm nhỏ đặt là Thiên Bản để nhớ quê. Trong đền thờ Thánh tổ Lư Cao Sơn.

Theo người dân nơi đây, những người đi rừng, làm nương, làm rẫy dù đường xa xôi vẫn tìm về lò rèn Nho Lâm để đặt hàng. Bởi đặc tính của đất đồi núi thường nhiều sỏi đá và rất cứng, chỉ có sản phẩm của lò rèn Nho Lâm khi sử dụng mới không sứt mẻ mà càng làm lại càng sắc bén. Những con dao phát rẫy và đi rừng càng cho thấy những tính năng vượt bậc, trong lúc phát rẫy, đi rừng không may phay phải đá cũng không hề hấn gì.

Nguy cơ thất truyền

Từ xưa, nghề rèn Nho Lâm là nghề cha truyền con nối. Nhưng hiện nay, nghề rèn nơi đây đang dần mai một, trong làng nhiều nghệ nhân đã phải bỏ nghề. Hiện, nơi đây chỉ còn năm lò rèn đang đỏ lửa, đây là con số đáng báo động cho một làng nghề có lịch sử lâu đời.

Anh Thỏa - thợ cả một lò rèn nơi đây cho biết: “Dù khó khăn thiếu thốn, hàng hóa làm ra phải bán giá thấp, không xứng đáng với công sức mình bỏ ra nhưng vẫn phải duy trì và cố gắng mở rộng để sau này truyền lại cho thế hệ con cháu, không thể để thất truyền nghề rèn mà cha ông để lại.”

Trao đổi về vấn đề này ông Cao Văn Thành - chủ tịch xã Diễn Thọ cho biết: “Nghề rèn Nho Lâm có từ lâu đời, trong những năm gần đây, đặc biệt là những năm đổi mới lò rèn không được như trước đây nữa, việc phục hồi và mở rộng được như trước đây là rất khó. Nhưng vẫn phải ra sức bảo tồn số lò rèn hiện có nhằm duy trì truyền thống của ông cha, phục vụ nhu cầu tiêu dùng của bà con trong làng cũng như các làng lân cận.”

Mặc dù chỉ còn rất ít lò đang đỏ lửa nhưng các vị cao nhân cùng chính quyền xã Diễn Thọ đang cố gắng duy trì và truyền bá cho thế hệ trẻ nghề truyền thống.

                                                                                              Theo: doisong&phapluat