Tò he - món đồ chơi dân gian truyền thống Việt Nam
Làng Xuân
La được coi là làng gốc của nghề làm tò he. Và sản phẩm tò he do những
nghệ nhân làng Xuân La làm ra nổi tiếng đến nỗi đã có thời cả làng đều
trông vào việc làm và bán tò he để mưu sinh.
Những năm
tháng trước đây, tò he luôn là món đồ chơi yêu thích của những đứa trẻ,
dù ở thành thị hay nông thôn. Chỉ với những cục bột màu các loại, dưới
bàn tay khéo léo của người nghệ nhân, trong phút chốc những con giống
đáng yêu, ngộ nghĩnh như lợn, gà, chim... hay những nhân vật gắn liền
với tuổi thơ các em nhỏ như Tôn Ngộ Không, Trư Bát Giới... đã xuất hiện.
Những món đồ chơi ấy tuy nhỏ bé nhưng đã trở thành kí ức đẹp trong tâm
hồn của biết bao thế hệ trẻ thơ.
Nói về
tên gọi “tò he”, những nghệ nhân lâu năm ở làng Xuân La cho rằng cái tên
tò he chỉ mới xuất hiện khoảng vài chục năm trở lại đây. Còn vào thời
các cụ, nghề tò he còn được gọi là nghề “nặn con giống” bởi lẽ những
hình nặn khi đó chỉ là những con vật như gà, lợn... nhưng nhiều nhất vẫn
là hình nặn những con chim . Về tên gọi “tò he”, có thể là do trước đây
một số người hay nặn bột hình chiếc kèn tò te để thu hút sự chú ý của
khách. Lâu dần, tiếng tò te từ chiếc kèn trở nên quen thuộc, gắn liền
với những người “nặn con giống”, và được gọi chệch thành “tò he”.
Theo
những nghệ nhân làm tò he cho biết, nguyên liệu chính để làm tò he là
gạo tẻ trộn với một phần gạo nếp. Nhưng theo tỉ lệ ra sao để bột gạo
phải dẻo, dễ nặn nhưng không được dính tay lại là một bí quyết riêng của
mỗi nghệ nhân, đòi hỏi trình độ và kinh nghiệm lâu năm. Gạo sau khi
được trộn sẽ đem ra xay nhuyễn cho thật mịn, trộn với chút nước rồi phơi
khô. Thứ bột ấy sẽ được trộn với nước màu, đem đồ chín thành bột nặn.
Còn về
nước màu, những nghệ nhân lâu năm của làng Xuân La vẫn luôn muốn dùng
các màu tự nhiên, chủ yếu được chế từ các loại lá cây hay rau củ ăn
được. Ví dụ như màu đỏ có thể được lấy từ quả gấc, màu vàng chiết từ củ
nghệ, còn lá tràm, lá riềng sẽ tạo ra màu xanh...
Hiện nay,
một số người làm tò he do mất nhiều thời gian cho công đoạn chế biến
màu đã dùng màu công nghiệp để thay thế. Nhưng những nghệ nhân lâu năm
của làng thì không làm như vậy. Họ quan niệm chơi tò he hầu hết là các
em nhỏ, với những nguyên liệu tự nhiên, tuy rằng làm ra có vất vả, nhưng
nếu lỡ dại, các em có trót ăn hay nuốt phải thì cũng không nguy hại gì.
Tìm hướng đi mới cho một làng nghề đang dần bị mai một
Khoảng
chục năm trở lại đây, do đồ chơi Trung Quốc ồ ạt vào Việt Nam, nên những
đồ chơi truyền thống bị lấn át đi nhiều, tò he cũng nằm trong số đó .
Phần lớn trẻ em giờ đây bị thu hút bởi vô số những món đồ chơi khác nhau
nên không còn hứng thú với hình ảnh những chú tò he nữa. Và bởi vậy,
việc duy trì nghề làm tò he trở nên hết sức khó khăn.
Anh Đặng
Tiên Hậu, nghệ nhân trẻ làng Xuân La chia sẻ: “Giờ đây, muốn làm tiếp
nghề thì không thể mãi nặn những hình cũ được mà phải thay đổi cho phù
hợp với sở thích của những “khách hàng nhí”. Bây giờ, bọn trẻ chủ yếu
xem những bộ phim hoạt hình nước ngoài nên với những nhân vật mà bọn trẻ
thích, tôi cũng phải học nặn theo như hình Đô-rê-mon, Pi-ka-chu... Có
vậy mới mong bán được hàng...”.
Ngoài
việc bị đồ chơi Trung Quốc lấn át thì một nguyên nhân nữa cũng khiến cho
nghề tò he hiện nay khó mà phát triển được là không có địa điểm bán
hàng. Nghề nặn tò he không giống các nghề khác, muốn bán được hàng thì
phải ngồi ở những nơi có đông trẻ em như trường học, công viên, các khu
vui chơi giải trí... Nhưng họ lại thường xuyên bị đuổi, bị tịch thu đồ
nghề, khiến công việc mưu sinh càng trở nên khó khăn hơn.
Theo ông
Nguyễn Văn Phiên, nghệ nhân lâu năm của làng thì hiện nay tại làng chỉ
còn khoảng gần 300 người là vẫn cố gắng tiếp tục duy trì làm nghề do cha
ông để lại . Phần lớn những hộ còn lại đã chuyển sang làm các lĩnh vực
khác để kiếm sống.
Đứng
trước nguy cơ một làng nghề truyền thống đang dần bị mất đi, những nghệ
nhân làng Xuân La tâm huyết với nghề đã quyết định thử nghiệm, cố gắng
tìm nhiều hướng đi mới để làng nghề được tiếp tục duy trì và phát triển.
Anh
Thành, Chủ nhiệm Câu lạc bộ (CLB) Tò he Xuân La cho biết: “CLB Tò he
Xuân La được thành lập vào ngày 26/5/2009 với số hội viên ban đầu là 54
người. CLB được mở ra với tiêu chí là đoàn kết, tập hợp những nghệ nhân
trong làng nghề lại với nhau, cùng chung tay giữ gìn và phát triển làng
nghề do cha ông xưa để lại. Đến nay, CLB đã đạt được một số thành công
bước đầu như được Trung ương Hội Di sản Văn hóa Việt Nam chấp nhận cho
thành lập Chi hội Di sản Văn hóa Làng nghề truyền thống, lấy nòng cốt là
CLB, nhằm duy trì và phát triển làng nghề và số hội viên đã tăng lên là
107 người”.
Ngoài ra,
vào năm 2010, CLB đã tổ chức Hội thi nặn tò he lần thứ nhất tại làng
với sự tham gia của lãnh đạo Hội Di sản Văn hóa Việt Nam, đại điện Sở
Công Thương, Huyện ủy... và các cơ quan báo chí trong nước.
Đặc biệt,
trong dịp kỷ niệm Đại lễ 1000 năm Thăng Long - Hà Nội, tại Trung tâm
triển lãm Vân Hồ, làng Xuân La đã mang đến ba sản phẩm tò he kỉ lục bao
gồm một con rồng thời Lý nặng 300kg, một con rùa nặng 250 kg và một mâm
ngũ quả nặng 25kg do chính tay những nghệ nhân trong làng làm để quảng
bá thương hiệu làng nghề truyền thống của mình với người dân Thủ đô và
du khách gần xa.
Tiếp đó,
vào tháng 4/2011, CLB đã phối hợp với đội Sife Ussh - nhóm các bạn sinh
viên của trường ĐH Khoa học, Xã hội và Nhân văn hoạt động với mục đích
giúp đỡ cộng đồng bằng những dự án kinh tế, xã hội - triển khai Dự án Tò
he Việt nhằm bảo tồn nét văn hóa truyền thống tò he Xuân La, giúp các
nghệ nhân nâng cao thu nhập từ tò he . Cho tới nay, đội đã giúp đỡ các
nghệ nhân bằng cách giới thiệu sản phẩm và dịch vụ tới nhiều đối tượng
khách hàng như các công ty, trường tiểu học, mầm non, khách du lịch...
Với sự giúp đỡ của Sife Ussh, các nghệ nhân có thêm nhiều cơ hội biểu
diễn tại các sự kiện dành cho thiếu nhi và có những đơn đặt hàng sản
phẩm từ khách du lịch Singapore, Hungary...
Bằng sự
nỗ lực và cố gắng, làng nghề Xuân La đã có những khởi sắc bước đầu, tuy
nhiên vẫn còn tồn tại rất nhiều khó khăn. Bởi vậy, mong muốn lớn nhất
của các nghệ nhân là được sự giúp đỡ của chính quyền, cơ quan chức năng
trong việc nghiên cứu, tìm ra biện pháp giúp duy trì, phát triển sản
phẩm tò he, để trò chơi dân gian truyền thống này không bị mai một và
mất đi.
Thanh Thủy
theo quehuongonline.vn