Theo phong tục cổ truyền của người Cơ Tu vùng núi Quảng Nam - cư dân sinh sống lâu đời trên vùng Trường Sơn, địa vực cư trú được phân bố thành 3 vùng: người Cơ Tu vùng cao, người Cơ Tu vùng trung và người Cơ Tu vùng thấp tại 3 huyện Nam Giang, Đông Giang và Tây Giang, thì Gươl là loại hình kiến trúc truyền thống lâu đời. Gươl là nơi lưu giữ những giá trị tinh thần thiêng liêng, nơi gửi gắm niềm tin vào thần linh, ông bà, tổ tiên của người Cơ Tu.

Gươl là ngôi nhà làng truyền thống, để người Cơ Tu tổ chức lễ hội truyền thống, nơi để cộng đồng sinh hoạt, đã tạo cho Gươl luôn là một hình ảnh thân quen, gần gũi, ấm áp trong cuộc sống mà người Cơ Tu đã từng gắn bó.

Vị trí Gươl luôn được bố trí ở trung tâm làng, cũng được xem là một dạng tổng hòa và phát triển của loại nhà ở. Gươl được làm với công cụ thô sơ như rìu, rựa, dao và từ các vật liệu tre, gỗ, mây... Gươl của người Cơ Tu không chỉ với những kiến trúc độc đáo, mà còn phản ánh về vai trò và chức năng vốn có của Gươl. Gươl gắn với cồng chiêng, những điệu múa tung tung da dá, những đêm hát lý của người Cơ Tu từ bao đời.

Theo già làng Cơ Tu Y Kông (95 tuổi), thôn Tống Coóih, xã Ba, huyện Đông Giang: "Con rồng được người Cơ Tu yêu chuộng để làm giàu cho nguồn vốn văn hóa truyền thống của mình. Theo từng vùng, mà người Cơ Tu thêm màu sắc huyền thoại với tên gọi riêng “dâng grai” hay “bhơ dưa”. Truyền thuyết kể rằng: “dâng grai” hay “bhơ dưa” có nhiệm vụ gìn giữ cái hũ của thần nước nên chỉ sống ở vùng đầm lầy, ao hồ, sông suối...

Trong làng, nếu người nào có ý nghĩ, lời nói hoặc việc làm xấu xa, độc ác thì khi qua những vùng có nước sẽ bị rồng nước trừng phạt. Sự hiển linh của “dâng grai” hay “bhơ dưa” có tác dụng răn đe, giáo dục những người sống trong cộng đồng, nay là thôn/làng phải ăn ở hòa thuận, suy nghĩ trong sáng, không nói và làm điều xấu, điều ác, đoàn kết, thương yêu đùm bọc và giúp đỡ nhau để xây dựng quê hương có cuộc sống tốt đẹp hơn.

Với đồ nghề đơn sơ gồm rìu, rựa và đục, nghệ nhân dân gian dân tộc Cơ Tu làm Gươl và những tác phẩm điêu khắc, vẽ rồng trong Gươl của họ thật biểu cảm, rõ nét và sống động, đem lại xúc cảm cho người xem. Đó là chất men gây cảm hứng cho những nghệ sĩ dân gian dân tộc Cơ Tu trong quá trình sáng tạo nghệ thuật làm đẹp cho rừng núi, thôn/làng, ẩn chứa tâm linh của những con người bản địa thông qua nghệ thuật tạo hình.

Với những bức tượng, những tấm tranh điêu khắc gỗ nói chung và với hình ảnh rồng nói riêng, đã làm cho Gươl trở thành một trong những thiết chế, một bộ sưu tập rồng không thể thiếu trong cấu trúc Gươl, là niềm tự hào của người Cơ Tu - là nơi thể hiện những tinh túy của nghệ thuật điêu khắc, hội họa trong kết cấu xây dựng Gươl truyền thống.

Cũng theo già làng Cơ Tu Y Kông: Con rồng đã đẹp sẵn rồi. Nó biết bay, biết múa thì mình cũng phải tập bay, tập múa cái rìu, cái rựa, chiết suất màu từ cây, củ, quả, rễ cây rừng mới có con rồng đẹp theo ý mình được. Dâng grai được trang trí ở nhà làng (Gươl) có cái đầu và bộ chân của gà trống. Bhơ dưa được trang trí ở nhà mồ (Ping têng), với thân mình mềm mại của rắn và cái đuôi thướt tha, uốn lượn của cá.

Người Cơ Tu trang trí Gươl bằng những hình “dâng grai” lớn được điêu khắc công phu trên nóc để cầu cho nóc làng bình yên, phát đạt, mưa thuận gió hòa, được mùa vụ. Những mô típ điêu khắc rồng cho nóc Gươl. Hình ảnh “dâng grai” cũng được khắc họa với nhiều dáng vẻ sinh động trên các tấm ván thưng mặt tiền của Gươl, trên các xà ngang, cột cái, bức vách...

Ngoài ra, để tưởng nhớ người thân đã mất, người Cơ Tu còn mượn hình ảnh rồng khắc họa, điêu khắc, vẽ hình “bhơ dưa” để trang trí trong nhà mồ, trên quan tài như một món quà dâng tặng dành cho người chết.

Xuân Giáp Thìn 2024, nếu bạn có dịp lên Trường Sơn khám phá vùng phía Tây tỉnh Quảng Nam - vùng biên giáp với nước bạn Lào anh em, nơi có đồng bào dân tộc Cơ Tu sinh sống từ Nam Giang qua Đông Giang rồi ngược lên huyện Tây Giang với những dãy núi trập trùng ẩn hiện trong mây, những thác suối quanh năm tấu khúc nhạc róc rách nhiều cung bậc, hòa cùng tiếng gió thổi qua đại ngàn du dương như hàng vạn cây vĩ cầm hòa điệu, tiếng chim rừng trầm bổng ngân xa như một bản giao hưởng bất tận, bạn còn có cơ hội để khám phá thú vị về nét văn hóa bản địa rất đặc sắc, về hình ảnh của rồng ở Gươl làng, ở nhà mồ truyền thống và cả trên quan tài của đồng bào Cơ Tu vùng núi Quảng Nam.
                                     Theo: bienphong.com.vn