Thuở ấu thơ, tôi từng được nghe những câu ví của bà nội văng vẳng ngoài nương dâu bên bãi bồi hạ nguồn sông Lam. Trong câu hát có hình ảnh con tằm, nong kén, có tấm lụa đào phất phơ theo ngọn gió nồm chiều. Rời cố hương, xa ngàn dâu ký ức, qua bao sông bao suối xứ người mà câu hát vẫn ngân vang từ trong tiềm thức.

Nhiều năm sống với đại ngàn Tây Nguyên, tôi gặp lại dáng bà nội xưa ngồi quay xa, xe sợi qua hình ảnh những người phụ nữ mạn ngược miệt mài với khung dệt tạo nên những sắc mầu thổ cẩm mỹ miều đặc trưng xứ thượng...

Người phụ nữ miền cao không biết hái lá dâu xanh, nuôi con tằm béo, nhưng họ biết lên rừng hái bông xe sợi để tạo nên tấm vải mang hồn cốt núi rừng. Họ biết tìm những chiếc lá, những thứ vỏ cây, loại củ quanh rừng để nhuộm lên tấm thổ cẩm những sắc mầu hoa văn nguyên sơ mà đẹp đến lạ lùng. Chỉ là cách làm thủ công đơn giản, người phụ nữ cao nguyên cần mẫn bên khung dệt với kỹ nghệ và thẩm mỹ được truyền qua bàn tay, đôi mắt. Những tấm thổ cẩm cứ rộng thêm, dài thêm theo trí tưởng tượng và tâm hồn lãng mạn như gió, như nước. Trong thế giới tràn ngập bối cảnh hoang dã, hoa văn thổ cẩm là nghệ thuật tạo hình tự nhiên nhưng thể hiện bố cục chặt chẽ, cách pha mầu, phối sắc đạt tới độ hoàn hảo, mang phong thái cổ sơ mà giàu mỹ cảm. Những tấm thổ cẩm hình thành dưới ánh trăng cầu thang, bên bếp lửa nhà sàn có thăm thẳm núi rừng, có miên man dòng suối, có mặt trời trên cao, ánh trăng dưới thấp, có hình bóng người thân còn mất, có bước chân của đàn thú đi hoang và văng vẳng tiếng chim khuya khắc khoải gọi bầy...

Tôi có lãng mạn quá không khi nói về một nghề mưu sinh vất vả mà bắt đầu từ những câu hát. Người phụ nữ canh thâu miệt mài bên khung dệt, lưng cong xuống sàn, mồ hôi ướt đầm vai áo. Trên tay họ, những tấm thổ cẩm cứ miên man dài theo câu hát giữa không gian đại ngàn hoang dã. Họ cũng như bà tôi ngày xưa, để làm ra tấm lụa che mát lưng người là nuôi lợn ăn cơm nằm, nuôi tằm ăn cơm đứng, một nong tằm là năm nong kén/ một nong kén là chín nén tơ; người phụ nữ miền thượng cũng hát câu dân ca Ndrĩ Nring: pal tãn sài song geh pang ùr niăm/ pal chài khương rồi brài song geh che brài ring/ pal đơs chài ngắc nàng gơlik cồng dùl nă kwằng. (Phải dệt khéo để có chăn đẹp/ Quay guồng khéo để sợi chỉ đẹp/ Nói có hay mới thành người khôn)...

Tôi đến với quê hương của người Mạ ở xứ Đạ Tẻh khi cuốn lịch năm cũ chỉ còn những tờ cuối cùng. Trong buôn Đạ Yarằng, nhiều chị em đang nắn nót từng múi sợi cho những bộ trang phục chuẩn bị đón năm mới, làm hàng đặt từ người S’tiêng ở Bình Phước, người Cơ Ho ở miền Djiring. Mùa xuân là mùa lễ hội, mùa cưới, cộng đồng thiểu số không thể thiếu trang phục truyền thống và thổ cẩm làm vật sính lễ. Các nghệ nhân ở Đạ Yarằng nói, họ làm không kịp vì người ta hối. Người Mạ tự hào thổ cẩm của họ là "tiêng pẩn rờ tờm cau hoan con chao" (nổi tiếng trong vùng dân tộc thiểu số). Chúng tôi mê mẩn thưởng lãm từng họa tiết hoa văn trên những tấm thổ cẩm đã dệt xong treo trên vách của một gia đình nhiều thế hệ gắn bó với nghề dệt. Ngồi bên khung dệt cùng cô con gái Ka Mầm, ông K’Gòn nói: "Ngày xưa bà ngoại dạy cho mẹ, rồi mẹ truyền nghề cho con gái. Nay mẹ nó mất rồi, Ka Mầm nối nghề. Tôi nói với con, dù vất vả mấy cũng làm, làm để giữ cái nghề của mẹ của bà, giữ ký ức gia đình, giữ chút gì bản sắc cho người Mạ xứ mình".

Ka Mầm là một người dệt giỏi, em thành thục tất cả những mẫu dệt phổ biến. Tôi hỏi, em biết nghề từ lúc nào? Ka Mầm nói: "Hồi mới mười hai tuổi, mẹ đã đưa em lên rừng bày cách hái bông, xe sợi. Mẹ cũng chỉ cho em tìm các loại củ, lá, quả trong rừng về pha mầu rồi dạy em dệt, truyền cách chạy hoa văn". Ka Mầm rành rẽ từng công đoạn cho sự ra đời những tấm thổ cẩm, từ lúc hái bông, xe sợi, tìm chất liệu nhuộm mầu, dệt và tạo hoa văn. Nguyên liệu để tạo mầu của người Mạ lấy từ thiên nhiên nơi họ sống, đó là những củ nghệ, củ nâu, lá cây tràm, cánh kiến, đá non, than củi. Tỷ lệ pha mầu theo kinh nghiệm và bí quyết của mỗi nghệ nhân. Tôi cảm nhận được dòng cảm xúc khi tấm thổ cẩm em đang dệt có hơi ấm trao truyền từ người mẹ Ka Ý thân yêu đã về với rừng Yàng. Nỗi nhớ mẹ và tình yêu nghề đã giúp em mỗi ngày lại thêm khéo bàn tay, nhanh đôi mắt. Trên những tấm thổ cẩm em mới hoàn thành, lung linh những hoa văn kỷ hà, sóng nước, con người, muông thú, các vật dụng, các con vật quen thuộc và cả những sáng tạo ngẫu hứng theo trí tưởng tượng như dáng núi, viền trăng, cây nêu, cối giã gạo, cầu thang, quả bầu, cây đa, con vượn, con rắn...

Không chỉ Đạ Yarằng, lang thang trên nhiều buôn làng Tây Nguyên, ở đâu tôi cũng cảm nhận được tình yêu nghề dệt và sắc mầu thổ cẩm. Hôm ở buôn Đạ Nghịch ở vùng Bảo Lộc, ghé thăm ba nhà thì cả ba đều có những phụ nữ Mạ đang ngồi bên khung. Bà Ka Ra có tuổi sáu lăm mùa rẫy mà đã theo nghề dệt gần nửa thế kỷ. Chị Ka Ráp biết dệt từ năm mười bốn tuổi, nay ở tuổi bốn hai vẫn chưa có ngày nào rời khung dệt ở nơi góc nhà. Trong vùng Cơ Ho, ở buôn B’neur tôi gặp các nghệ nhân Ka Ương, Ka Tuyn tận tụy truyền nghề cho các cháu nhỏ. Ở xứ ruồi vàng Đưng K’Nớh, lại được gặp Nghệ nhân ưu tú Ka Glòng tuổi xấp xỉ tám mươi vẫn miệt mài dàn sợi, pha mầu. Bà Glòng nói: Nếu người Mạ lấy mầu trắng làm sắc mầu chủ đạo thì người Cơ Ho của bà lại dùng gam mầu tối như xanh, đỏ, đen. Ngắm cụ bà nâng niu từng dải sợi trên khung dệt, tôi cảm nhận người phụ nữ Cơ Ho đã gửi gắm tâm hồn, tình cảm, sự cảm nhận về thế giới tự nhiên, con người qua những hoa văn sinh động trên tấm vải. Cũng như người Mạ, thổ cẩm Cơ Ho cũng lấy nguyên liệu chính là cây bông tự trồng trên rẫy. Để nhuộm mầu, họ lấy củ rơmít (nghệ) để tạo mầu vàng, hạt k’ri (nho) để tạo mầu cam, vỏ và thân cây lót để tạo mầu đỏ, lá cây drửm để tạo mầu xanh. Bà Glòng bảo thêm, để giữ bền mầu, cần cho thêm bột vỏ sò và tro củ chuối vào nước nhuộm sợi. Những mầu ấy tùy theo loại sản phẩm mà nhuộm cho phù hợp, như: tấm đắp (ùi tơng), váy (ùi ngoách), tấm choàng địu con (ùi khan bay), rồi băng cột đầu hay dây đeo tay...

Chất chứa trong việc làm, lời nói của các nghệ nhân là niềm tự hào của người xứ núi với sắc mầu thổ cẩm. Mầu thổ cẩm, mầu của núi của rừng gắn bó với họ suốt cả vòng đời. Từ xưa tới nay, trong lễ vật của các cuộc hôn nhân, ngoài trang sức, người sơn nữ không thể thiếu tặng phẩm quý giá là những tấm thổ cẩm do chính tay mình dệt làm quà tặng cho họ hàng bên chồng. Có lẽ vì thế mà hoa văn dệt của phụ nữ Tây Nguyên, không chỉ là những kỹ năng truyền đời mà còn tươi mới cảm xúc của tình yêu và lòng hiếu thảo. Vợ chồng chung tấm đắp nghĩa tình trong đêm rừng lạnh giá. Con trẻ ra đời, người mẹ ủ trọn những giấc mơ hồn nhiên trong tấm tềnh ùi ấm áp. Khi một người thân giã từ cõi thế, tấm vải liệm trên linh cữu với sự thể hiện lòng tiếc nuối bằng những đường nét hoa văn đẫm nước mắt lại tiễn hồn người về với rừng Yàng. Người ra đi mang theo mùa nhớ, tháng quên trong sắc núi, màu rừng cho linh hồn về thế giới bên kia bớt cô đơn, quạnh quẽ...

Có người lo lắng thổ cẩm vẫn cứ được dệt ra mà không có thị trường. Còn tôi, tôi lại thấy lạc quan với sức sống của thổ cẩm, lạc quan với giá trị tồn sinh của một sản phẩm thủ công mang hồn cốt núi rừng. Trong những buôn làng tôi qua, những khung dệt vẫn rộn rã thoi đưa, bao người phụ nữ đại ngàn vẫn âm thầm gìn giữ lửa nghề như giữ gìn báu vật từ thuở ông bà. Có một thị trường thổ cẩm vẫn âm thầm trong cộng đồng các dân tộc thiểu số như một sự phân công lao động tự nhiên. Những buôn làng biết làm nghề dệt vẫn được các buôn làng chuyên về nghề khác đặt hàng. Mà thổ cẩm thì cả cộng đồng thiểu số Tây Nguyên, những người yêu văn hóa đại ngàn đều cần, đều quý.

Ngày cuối năm đứng giữa buôn làng người Cơ Ho miền Đưng K’Nớh trong gió mưa rét mướt, bắt gặp hình ảnh những người mẹ ôm trọn con trẻ thơ ngây trong vòng tay ấm áp có sự bao bọc thêm của tấm tềnh ùi. Tấm vải lung linh hoa văn thượng, mịn mềm, ấm áp nối lồng ngực ấm êm của mẹ đến da thịt con thơ sẽ truyền năng lượng thiêng liêng của tình mẫu tử đến mãi muôn sau, cũng như thổ cẩm vẫn sẽ rực rỡ khoe sắc, vẫn tươi nguyên sức sống giữa núi đỏ, rừng xanh trên xứ sở đại ngàn hùng vĩ...