Cái làng nghèo mà hào hoa như làng tranh Đông Hồ trước đây thường truyền nhau câu ca: Hỡi cô thắt lưng bao xanh - Có về làng Mái với anh thì về - Làng Mái có lịch có lề - Có sông tắm mát, có nghề làm tranh. Bây giờ, nghề mới của làng Mái là làm vàng mã nhưng đâu đó vẫn có những con người say mê, tâm huyết với dòng tranh của cha ông vốn nổi tiếng một thời - tranh Đông Hồ.

Cái làng nghèo mà hào hoa như làng tranh Đông Hồ trước đây thường truyền nhau câu ca: Hỡi cô thắt lưng bao xanh - Có về làng Mái với anh thì về - Làng Mái có lịch có lề - Có sông tắm mát, có nghề làm tranh. Bây giờ, nghề mới của làng Mái là làm vàng mã nhưng đâu đó vẫn có những con người say mê, tâm huyết với dòng tranh của cha ông vốn nổi tiếng một thời - tranh Đông Hồ.

Người làm tranh trước ở ngoài đê vào mùa vụ làm tranh cũng một sương hai nắng tất bật khuya sớm. Thôi thì rậm rịch tiếng chày giã điệp, chỗ dỡ ván in tranh cọ rửa, lau chùi sạch sẽ. Khói đốt tranh tre ẩn hiện la đà trên các ngọn cây. Mùa lá tre rụng, người làng tranh phải đi quét nhặt từng lá, tươi quá không được mà khô quá cũng hỏng, khi đốt phải đúng hướng gió, lửa đến đâu vẩy nước đến đấy: có như thế màu đen khi in mới mịn, mới đằm. Giấy dùng in tranh là giấy dó Đống Cao bền dai, mịn mặt. Bồi điệp phải chọn nắng hanh, nắng nhưng không có gió, gió thổi bay tờ điệp úp mặt xuống là công cốc. Ván khắc in tranh là gỗ mít, gỗ vàng tâm khi in theo từng bản khắc bảo đảm màu nhuần nhụy, nét khắc rõ trên vân điệp càng ngắm càng ưa nhìn. Thuốc lào Tiên Lãng, chè móc câu Thái Nguyên là thứ không thể thiếu được trong các đêm làm tranh. Tiếng rít thuốc lào sòng sọc nghe vui tai, nước trà đặc sánh làm cho đầu óc minh mẫn, tỉnh táo khiến cho nét vẽ, màu vẽ thêm sống động, có hồn, có vía.

Thực trạng của làng tranh bây giờ ra sao? Có dạo Xunhasaba (Hà Nội) nhận đặt và xuất khẩu với số lượng tranh lớn cũng làm nức người dân nơi đây dù giá thành tranh không đắt lắm. Nhu cầu vài năm gần đây thay đổi. Người làng tranh bây giờ nảy sinh tâm lý ai đặt thì làm, nhiều khi với số lượng tranh quá ít cũng không muốn làm. Các nghệ nhân như cụ Thức, ông Sâm… có tay nghề cao và kinh nghiệm dần dần khuất núi cả. Lại nhớ đến ông Lý Lăng, khi tôi và người bạn về thăm ông trong ngôi nhà bốn gian tường vách thanh đạm. Ông là nghệ nhân vẽ mẫu tranh nổi tiếng ở làng Đông Hồ theo kinh nghiệm vừa làm vừa học, cứ bắt chước, cứ học hỏi dần, nhà này vẽ mẫu tranh này, nhà khác gọi giúp mẫu tranh khác. Cũng là tình xóm giềng, ông chẳng tiếc sức tiếc công! Ngoài việc sáng tác mẫu tranh ông còn truyền đạt kinh nghiệm nghề nghiệp của mình cho lớp thợ trẻ học hỏi. Chẳng hiểu bây giờ còn bao người cụ đã truyền nghề cho “trụ” lại được với nghề trước thử thách của cơ chế thị trường khắc nghiệt, nhất là đối với một dòng tranh như tranh Đông Hồ.

Thời buổi cơ chế thị trường, cả làng đổ xô vào làm hàng mã, cũng vốn là “mặt hàng” truyền thống trước đây. Thôi thì đủ loại: hoa tai, đồng hồ, nhà táng, tivi, hon đa “cúp giấy”. Rẻ cũng mươi đồng, đắt cũng đến hàng trăm nghìn…tùy theo nhu cầu người đặt mua. Làng thường giao cho người bán buôn đi Hà Nội. Còn tranh Đông Hồ một thời nổi tiếng của dòng tranh xứ Bắc, kỹ thuật công phu, giấy đắt, đủ các loại màu lấy từ chất liệu tự nhiên, tiêu thụ lại khó. Người sành tranh lắm bây giờ mới dám chơi tranh Đông Hồ, chứ không như ngày nào tranh bày bán trên mẹt quê khắp các chợ Phủ Thuận và ở nhiều nơi khác.

Hồi đó chúng tôi có dịp trở lại làng Đông Hồ thăm anh Trần Nhật Tấn. Nghe anh giảng giải kỹ thuật vẽ tranh mới càng thấy biết bao công phu trong nghề. Có hôm trời nắng nóng, độ ẩm tăng, phải gia giảm màu cho phù hợp với độ xốp của tranh. Quấy hồ đặc quá, giấy cong vênh như bánh đa quá lửa, không in tranh được… Rồi kỹ thuật khắc ván tranh, chế tạo màu từ lá tre, rỉ đồng, hoa hòe, vỏ điệp… Do chịu khó học hỏi và yêu nghề làm tranh dân gian, anh Tấn được các cụ nghệ nhân trong làng truyền nghề cho. Các loại tranh in ván, tranh khắc, trổ lé… anh đều nắm vững và xử lý kỹ thuật làm tranh thuần thục. Những năm trước, anh Tấn đã được tín nhiệm phụ trách tổ làm tranh Đông Hồ gia công cho Nhà nước theo chủ trương hồi phục dòng tranh dân gian. Anh Tấn đã sáng tác hàng trăm tranh, có nhiều tranh chưa đưa ra xuất bản biểu hiện công phu tìm tòi xử lý chất liệu trong tranh dân gian. Các tranh Bắt sống phi công Mỹ, Bác Hồ về thăm làng đã được Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam bày treo trang trọng và in trong các vựng tập là niềm vui của anh trên đường tìm về với những giá trị văn hóa dân tộc.

Nét say mê nghệ thuật ấy chưa bao giờ giảm trong anh. Anh vẫn cất công ra phố phường Hà Nội để sưu tập bộ tranh Bát tiên và Tố nữ cổ mà lâu nay thất lạc. Các nhà nghiên cứu nghệ thuật Vương Như Chiêm, Chu Quang Trứ khi về Đông Hồ đều tìm đến anh Tấn để tìm hiểu ngọn ngành của dòng tranh “độc nhất, vô nhị” này… Nhiều đoàn khách nước ngoài như Nhật Bản, Tiệp Khắc, Thụy Điển qua sự trình bày của anh Tấn đều viết bài ca ngợi vẻ đẹp làng tranh với sức sáng tạo dồi dào của các nghệ nhân trên các báo, tạp chí nổi tiếng của thế giới. Anh Tấn đã mất bởi bệnh trọng nhưng những gì anh dành cho khôi phục dòng tranh Đông Hồ cũng khiến chúng tôi nể phục.

Cách đây không lâu, tôi và một anh bạn nghệ sĩ nhiếp ảnh về làng tranh gặp lại nghệ nhân Nguyễn Đăng Chế - người làm sống lại một dòng tranh. Vẫn còn cảnh dọc các lối ngõ phấp phới những tờ giấy nhuộm đủ các loại màu sặc sỡ, xanh, đỏ, tím, vàng… phơi trên các sào nứa. Vẫn còn cơ man giấy trang kim anh ánh nổi lập lờ trên mặt nước đen kịt khắp cống rãnh đổ ra mương máng… Cả làng bây giờ vẫn làm vàng mã. Họ xây được nhà tầng, mua xe máy, sắm tivi. Cái làm chúng tôi thực sự cảm động là riêng nhà ông Chế cũng xây được nhà tầng khang trang và nuôi sống cả gia đình bằng tiền làm tranh. Theo sách Tranh dân gian Việt Nam, Nhà xuất bản Văn hóa, 1994 có ghi lại: “Đông Hồ họ lớn như họ Nguyễn Đăng theo gia phả đã hành nghề in tranh ở đây được 20 đời, tức là khoảng trên dưới 200 năm…”. Truyền thống làm tranh của họ Nguyễn Đăng nếu không được khai thác bảo tồn và phát triển thì cũng chìm trong quên lãng mà thôi. May thay, điều ấy chưa xảy ra.

Đưa tranh Đông Hồ đến với đời sống trong cơ chế thị trường là một cuộc giành giật không dễ dàng chút nào và tốn không ít công sức. Vẻ đẹp của tranh là vẻ đẹp cố hữu của giá trị văn hóa truyền thống. Ông Chế từng mày mò vào phòng lưu trữ - Thư viện Quốc Gia Việt Nam photocopy toàn bộ mẫu tranh dân gian Việt Nam do một nhà xuất bản có uy tín ở Paris (Pháp) ấn hành năm 1960 mang về nghiên cứu. Được sự tài trợ của Tổ chức SIDA, UNESCO, ông sang sửa lại khu nhà gỗ và phục chế hơn 100 bản khắc cổ… Và nghệ nhân Nguyễn Đăng Chế quyết định in tranh Đông Hồ bằng nhiều cách khác nhau: Tranh bộ, tranh mực nho, bưu thiếp, bưu ảnh… tùy theo kích cỡ khác nhau và thị hiếu của đối tượng người mua mà vẫn giữ được hồn vía của tranh.

Ông là người chịu khó cải tiến mẫu mã tranh (ông đưa chúng tôi xem bộ Bốn cô tố nữ mà ông đã vẽ lại bức tranh Cô kéo nhị cho đồng bộ). Cơ sở phát hành tranh của nghệ nhân Nguyễn Đăng Chế có mặt khắp nơi trong tỉnh, ở thủ đô Hà Nội, TP. Hồ Chí Minh… và nhiều nơi khác có nhu cầu tiêu thụ tranh. Hầu hết các cơ sở này đều là người nhà hoặc người làng có hiểu biết về kỹ thuật in tranh để giới thiệu cho khách có nhu cầu tìm hiểu. Các cuộc triển lãm ở Thủ đô Hà Nội, TP. Hồ Chí Minh tổ chức vào các dịp mùa thu, mùa xuân, ông đều đăng ký triển lãm và phát hành nhằm mang vẻ đẹp của tranh đến với đông đảo mọi người. Áp Tết Nhâm Thìn, ông Chế dỡ các mẫu tranh Lợn ăn lá dáy, Mẹ con đàn lợn, lợn có khoáy âm dương, múa rồng… in tranh nhân bản đưa triển lãm rồi sản xuất tranh đại trà theo yêu cầu đơn đặt hàng của khách có nhu cầu mua tranh.

Bồi hồi ngắm từng chồng bản khắc gỗ từng phủ bụi thời gian và những bức tranh dân gian được treo trang trọng trên tường mang đậm sắc thái Việt, tôi hỏi ông Chế: “Sao ông lại mê nghề làm tranh như vậy?”, ông Chế cười hồn hậu, nếp nhăn trên trán dãn ra theo sự cởi mở của đà chuyện: “Nói thực với anh, nghề của ông cha, giữ gìn là trách nhiệm của con cháu. Bỏ nghề, rửa nghề thì nhục lắm. Những năm tôi làm giảng viên ở trường Mỹ thuật Việt Nam và công tác ở Nhà xuất bản Văn hóa đã cho tôi khả năng truyền đạt tranh dân gian trong đời sống và năng động trong xuất bản. Tôi đã vận dụng và phát huy sau khi đã nghỉ hưu về làng. Như anh đã thấy, bí quyết của tôi là: Sản xuất tranh đẹp theo nhiều nhu cầu khác nhau và tạo được mạng lưới phát hành tranh rộng rãi trên cả nước…

Khi tìm hiểu, chúng tôi được biết gia đình nghệ nhân Nguyễn Đăng Chế còn tự bỏ tiền xây dựng khu trưng bày, giới thiệu sản phẩm của làng nghề hàng năm thu hút hàng trăm nghìn lượt du khách trong và ngoài nước đến tham quan, tìm hiểu cách thức in tranh và mua tranh. Ông Chế rất vui khi nghe tin tranh Đông Hồ hiện đang được cơ quan chức năng của Việt Nam lập hồ sơ đề nghị trình UNESCO công nhận là di sản văn hóa thế giới.

Chúng tôi rời làng tranh Đông Hồ trong một buổi sớm mai heo may chớm lạnh. Mặt trời đã lên nửa con sào mà khói sương còn vơ vẩn trên các mái nhà, ngọn cây, đất bãi. Dòng sông Đuống cứ lặng lẽ trôi xuôi, chảy mãi về xa… Tự nhiên như cảm được cái hồn của trời đất, tôi ước ao một ngày nào đó không xa, tôi trở về cái làng tranh đã in dấu vết khá đậm trong tuổi thơ của tôi những sắc màu dân dã ấy… lại bừng lên cái rậm rịch của không khí những ngày xeo giấy, khắc ván in tranh, phơi tranh. Và ai kia như mẹ tôi tóc trắng như cước đang cầm thét thông quét lên nền điệp trắng ngà. Cái nền điệp ai đó đã ngắm một lần chắc chẳng thể nào quên: Con về mùa nắng thơm reo - Vẹn nguyên màu trắng trong veo giữa trời.

Và tôi ước ao…

Theo sức khỏe và đời sống