Nghe
nói chúng tôi có ý định vào làng rèn đao kiếm Phúc Sen, một anh bạn người bản
địa bảo: "Các anh vào đó cẩn thận không có đường ra đâu". Chẳng biết
câu nói của anh bạn là đùa hay thật nhưng nó khiến chúng tôi chùn chân khi bước
vào ngôi làng có truyền thống rèn hàng trăm năm.
Làng
rèn Phúc Sen (huyện Quảng Uyên, tỉnh Cao Bằng) bấy lâu nay được nhiều người
biết đến không chỉ là làng rèn nông cụ lớn nhất Đông Bắc mà làng này còn sản
xuất cả những loại đao, kiếm, thậm chí cả súng thần công, đại bác... Trong
những năm kháng chiến chống Pháp, ngôi làng này là "lò" sản xuất đại
bác nổi tiếng ở Việt Nam.
Đại công xưởng sản xuất vũ khí
Nghe
nói chúng tôi có ý định vào làng rèn đao kiếm Phúc Sen, một anh bạn người bản
địa bảo: "Các anh vào đó cẩn thận không có đường ra đâu". Chẳng biết
câu nói của anh bạn là đùa hay thật nhưng nó khiến chúng tôi chùn chân khi bước
vào ngôi làng có truyền thống rèn hàng trăm năm. Gạt bỏ nỗi sợ hãi, chúng tôi
quyết tâm vào bằng được "kho vũ khí" lớn nhất vùng Đông Bắc. Dọc theo
hai bên đường Quốc lộ 3 có chiều dài khoảng 6km, trước mắt chúng tôi là những
hàng, quán bày bán các loại đao, kiếm, nông cụ sản xuất... Nhìn những thanh
trường đao dài gần một mét bị gió thổi phát ra tiếng leng keng trên những giá
đao, rồi tiếng búa cứ đều đều nện xuống những thanh sắt đỏ rực khiến chúng tôi
nổi da gà.
Dưới
sự chỉ dẫn của một thanh niên địa phương, chúng tôi bắt đầu cuộc thâm nhập vào
"xưởng" rèn vũ khí lớn nhất vùng Đông Bắc. Trái ngược với lời "dọa"
của ông bạn từ trước đó, chúng tôi đi đến đâu cũng nhận được những cái bắt tay,
những nụ cười thân thiện của người dân nơi đây.
Anh Nông Văn Tào bên thanh trường kiếm vừa mới làm
xong
Danh
hiệu "công xưởng đao kiếm lớn nhất Đông Bắc" là do dân chúng đặt cho làng
rèn Phúc Sen. Nghe danh là vậy nhưng khi tận mắt chứng khiến xưởng đao này
chúng tôi cũng cảm thấy "choáng" về quy mô của nó. Anh Nông Văn Tào,
một người dân ở làng rèn Phúc Sen tiết lộ: "Mỗi một thợ rèn ở làng Phúc
Sen một ngày có thể rèn được 4 - 5 thanh đao, kiếm. Hiện nay, ở làng Phúc Sen
có gần 160 hộ làm nghề rèn, trong khi đó có hộ cả gia đình có 5 - 6 người thì
tất cả đều là những thợ rèn lành nghề. Nếu đem con số thợ rèn ở làng Phúc Sen
nhân 4 lần lên thì sẽ ra được số lượng đao kiếm sản xuất ra mỗi ngày".
Khoe
với chúng tôi về những sản phẩm do mình làm ra, anh Nông Văn Tào lôi ra một
thanh kiếm dài gần 1 mét. Anh bảo: Nghề rèn ở đây đang tiến lên một bước mới
mang tầm nghệ thuật. Bây giờ, nếu muốn rèn một thanh kiếm thượng hạng, già
thép, thì phải mất một hai ngày mới xong, còn những loại kiếm thường thì chỉ
cần rèn vài tiếng là được. Ở lò rèn nhà anh Tào, khách chỉ cần mang bản vẽ mẫu
đến, tùy vào độ cầu kỳ của bản thiết kế thanh kiếm mà anh Tào có thể hoàn thành
nó trong vòng 1 - 2 ngày.
Khi
chúng tôi thắc mắc về việc một lượng đao kiếm lớn khi sản xuất ra sẽ được bán
về đâu, anh Nông Văn Tào thành thật bảo: "Đao kiếm ở đây chủ yếu đổ lên
biên giới Trung Quốc, Tà Lùng, Trùng Khánh, rồi đến Bắc Kạn. Thậm chí, những xe
khách đường dài còn đem đao kiếm xuống cả Hà Nội hoặc vào tận trong miền Nam để
bán". Anh Tào bảo, đó là anh nghe những người lái xe khách hay tạt qua
làng lấy hàng kể vậy chứ thực chất anh cũng chưa có cơ hội kiểm nghiệm độ chính
xác của thông tin đó.
"Ngày
trước, các chủ xe khách, xe tải đường dài mỗi khi đi qua đây thường mua một hai
con dao thái chuối để phòng thân. Sau đó họ đặt chúng tôi làm những thanh kiếm
có mẫu mã đẹp hơn. Dần dần việc này thành quen và nó trở thành trào lưu chung
của cánh lái xe. Một thời gian sau đó, có nhiều người về đặt mua, chúng tôi cứ
sản xuất ra để bán. Tuy nhiên năm nay, chính quyền địa phương đến từng hộ dân
nhắc nhở là không được rèn đao, kiếm vì như thế là vi phạm pháp luật", anh
Tào cho biết.
Chúng
tôi rời xưởng rèn của gia đình anh Tào và di chuyển đến một xưởng khác. Khi ông
chủ xưởng đang hướng dẫn chúng tôi cách làm một thanh kiếm tốt thì một chiếc xe
khách chạy tuyến Cao Bằng - Hà Nội lao thẳng đến đỗ xịch trước cửa. Từ trên xe,
một người tài xế dáng gầy gò, mặc một chiếc áo ba lỗ màu đen để lộ ra những
hình xăm kỳ quái phủ kín cơ thể chạy xuống. Vừa bước vào nhà, người này
hỏi mua 5 thanh kiếm và 3 thanh đao to. Ông chủ nhà lôi ra 5 thanh trường kiếm
và thu 300 nghìn đồng/ thanh, còn 3 chiếc đao to mỗi chiếc có giá 120 ngàn
đồng. Ông chủ xưởng hỏi người tài xế: "Bọn mày lấy đi đâu mà nhiều
thế?". Người tài xế nói: "Lấy nhiều bố càng bán được hàng chứ sao.
Con lấy cho mấy thằng em đưới Bắc Kạn để chúng nó đem vào mỏ vàng".
Những bàn tay phù thủy chế tạo đại bác
Theo
ông Long Văn Thông, 62 tuổi, một trong số ít người còn nhớ được những câu
chuyện về việc rèn đại bác thì thời kháng chiến chống Pháp, làng rèn Phúc Sen
đã sản xuất được những loại đại bác, súng thần công, súng kíp, vỏ lựu đạn.
Những vũ khí này khi sản xuất xong sẽ được vận chuyển lên căn cứ Pác Bó, một
phần được phân phát cho dân quân du kích địa phương tập luyện và chiến đấu.
Phần còn lại được chuyển về xuôi hoặc sang Đông Bắc để phục vụ cho công cuộc
kháng chiến chống Pháp.
Thời
kỳ đó, làng rèn Phúc Sen trở thành đại công xưởng chế tạo vũ khí cho cách mạng.
Cả làng có trên trăm hộ thì tất thảy đều góp công góp sức làm đại bác, súng
thần công, súng kíp. Nếu gia đình nào làm đại bác, súng thần công thì phải mất
4 - 5 ngày mới làm ra được một khẩu, làm súng kíp thì chỉ mất 1 - 2 ngày là
xong. Những sản phẩm này làm ra đến đâu giao nộp cho cách mạng đến đó chứ tuyệt
đối không giữ lại trong nhà.
Để
đảm bảo an toàn trong việc chế tạo vũ khí, người làng Phúc Sen ai nấy đều phải
tuyệt đối giữ bí mật, "sống để bụng chết mang theo". Hàng xóm và kể
cả người thân trong gia đình cũng không được bàn tán, thắc mắc hay nói chuyện
với nhau về việc chế tạo vũ khí. Chính vì thế mà làng Phúc Sen không ai được
lập gia phả làng nghề, ai là ông tổ nghề? Ai đã đưa kỹ thuật chế tạo đại bác,
súng thần công về làng?. Chính vì thế, đến nay không một ai biết về gốc tích
của cái nghề đó.
Sau
kháng chiến chống Pháp và mãi đến năm 1960, những bí mật về việc chế tạo súng
thần công mới được rò rỉ. Tuy nhiên, cũng chỉ có một số ít người biết được bí
mật về kỹ thuật chế tác vũ khí. Hiện nay trong làng còn lại không quá 4 người
nhớ được những bí mật này của làng rèn huyền thoại.
Khi
chúng tôi đề nghị kể về những bí mật của làng rèn, ông Thông ngần ngại hồi lâu
rồi chậm rãi kể về kỹ thuật làm đại bác bằng phương pháp thủ công. Theo đó,
muốn làm được đại bác đầu tiên người dân phải đúc khuôn đại bác, súng thần
công. Khuôn đại bác thường to như cái cột nhà và dài trên 3m. Trong khi đó,
súng thần công thì khuôn bé bằng bắp chân và dài hơn 1m.
Ông
Thông cho biết, khuôn đại bác, súng thần công được làm từ đất sét lấy trong các
hang đá. Khi đã có đất, người dân đem về phơi khô sau đó trộn với nước giã cho
đến khi đất dẻo quánh lại như bánh dày. Lúc này, đất được nặn thành khuôn và
đem phơi khô dưới bóng mát. Làm khuôn xong, người dân phải đi xin, cóp nhặt
xoong nồi gang, lưỡi cày gang về để đúc đại bác. Gang lấy về được đập nhỏ trộn
với sắt và đưa vào lò luyện. Đến khi gang chảy thành nước thì đổ khuôn. Tiếp
theo đó, thợ rèn phải đập vụn các mảnh gang ra trộn với thuốc súng sau đó gói
lại thành đạn đại
bác.
Theo người đưa tin