Chuyện
của tôi bắt đầu từ cái khay trà bằng gỗ trắc mà bố tôi đã dùng nửa thế kỷ nay.
Trong lòng khay có khảm trai hình 5 cậu bé, theo tích truyện Tàu xưa, nhằm
khích lệ sự học hành cầu danh của con người. Bố tôi mua nó ở phố Hàng Khay, Hà
Nội. Tôi còn nhớ ông nắc nỏm khen bàn tay khéo léo của người làng Ngọ, Phú
Xuyên đã khảm 5 cậu bé sao đáng yêu vậy. Sắc đỏ vàng óng ánh ẩn sâu trong những
giọt nước đọng lại trên khay. Ông còn nói, mấy chục nóc nhà ở phố Hàng Khay
thời đó là do người làng Ngọ kéo về đây lập phường nghề, vừa khảm trai vừa đóng
đồ để bán. Tính đến nay, kể đã tới hơn trăm năm, phố ngày càng sầm uất, đông
vui.
Ký ức phố
Phố
Hàng Khay chỉ dài chừng hơn 150m, là phố duy nhất chỉ có dãy số nhà lẻ, đối
diện với Hồ Hoàn Kiếm. Xưa còn có dãy hàng hoa tươi bán ở đầu phố bên hồ. Sau
này người ta còn xây dãy quán cho những người ở phường hoa Ngọc Hà đến bán từ
lúc trời đất còn sương bay bảng lảng. Riêng mặt phố bán hàng khảm trai thì lúc
nào cũng tấp nập người ra, kẻ vào. Bố tôi còn nói, cách đây chừng trăm năm,
những người thợ khảm đã xây một ngôi đền thờ ông Kim, người của làng Ngọ đã
khai mở ra phố Hàng Khay. Nhưng rồi người Pháp đã cho phá đi để xây nên phố
Tràng Tiền ngày nay.
Giờ
đây, cũng giống như sự rạn vỡ của cái hình hài 36 phố phường, làng nghề Hà Nội
xưa, phố Hàng Khay bị những ngành nghề khác chen lấn, nên phường khảm tan tác,
rải rác ra nhiều phố ở khắp các quận huyện. Nhưng người làng Ngọ vẫn tồn tại
cho dù ít ỏi ở phố Hàng Khay. Hàng của họ ngày càng tinh tế, phong phú và tạo
nên một thương hiệu nức tiếng, ngay cả với những khách hàng nước ngoài. Đi đâu
mọi người đều truyền tụng hàng khảm trai ốc làng Ngọ, giờ còn là cái tên đầy đủ
- Chuôn Ngọ, xã Chuyên Mỹ, Hà Nội thật tinh xảo và rực rỡ sắc màu. Một nhà
nghiên cứu văn hóa người Pháp viết sách về các làng nghề ở Việt Nam, in năm
1909, đã từng so sánh hàng khảm trai ốc của người làng Ngọ còn đẹp hơn nhiều so
với hàng khảm của người Quảng Đông, Trung Quốc.
Nhìn
tranh khảm của người làng Chuôn Ngọ như có lửa cháy sáng, toát lên ánh xạ của
bảy sắc cầu vồng. Lại chuyện bố tôi kể, ở Hải Phòng còn có người mua bộ sập gụ,
tủ chè và tràng kỷ cổ, được khảm bức Bách điểu chầu Hoàng và Tam đại đồng
đường, cùng với nhiều hoa lá chim muông, trăng sao và mây bay, tạo nên sự hòa
sắc rất huyền ảo. Khi có ánh sáng phản chiếu, sắc màu sao lại tươi thắm đến
thế, có những đốm đỏ cháy lên như lửa vậy, và nghe như có tiếng chim muông ríu
rít, cỏ cây hoa lá rào rạt trong gió reo. Rồi có đêm tối, khi ánh sáng không
còn một chút le lói, thì bất ngờ có những tia chớp xanh trong lóe lên từ bức
tranh khảm con công xòe cánh. Ai đó đặt cho nó một cái tên, cái ánh sáng ấy là
ngọn lửa màu ngọc. Nó cháy trong đêm tối, làm quầng lên một vầng sáng màu xanh
trong, dịu mát lung linh huyền ảo như trăng rằm vậy.
Hiện
tôi vẫn dùng cái khay trà của ông cụ để lại. Mỗi lần tiếp khách, tôi lại bồi
hồi nhớ lại mọi chuyện và kể lại với bạn trà về cái tích khảm hình 5 cậu bé
hiếu học. Nhưng bất ngờ có lần, hay tin có người ở làng Chuôn Ngọ, mới đây đã
khảm một chữ “Tâm”, với vỏ ốc biển, ánh lên một ánh sáng màu xanh ngọc, tựa như
ngọn lửa biêng biếc xanh, tạo một sắc độ kỳ ảo trong đêm tối. Tôi không thể
không ngạc nhiên, vì tôi cứ tưởng những điều bố tôi kể chỉ là huyền thoại. Thế
là tôi tìm đường về làng Chuôn Ngọ để tìm lại những ký ức của ngọn lửa trong sự
tưởng tượng của tuổi thơ ngày nào.
Tích cổ từ một bông sen
Trước con đường dẫn về làng Chuôn Ngọ, xã Chuyên Mỹ có những
đầm sen. Tôi ngoái nhìn những cánh hoa sen hồng đang xòe nở hứng những giọt nắng
long lanh rơi nhẹ xuống mặt hồ nước, rồi thầm lặng tỏa hương. Sự chú ý của tôi
về cánh đồng sen, tưởng như sự tình cờ, nhưng khi vào đền thờ tổ nghề của làng,
tôi đã được ông Nguyễn Đình Khải, người coi đền kể chuyện có liên quan tới hoa
sen của miệt đất vùng chiêm trũng này. Đó chính là sự ra đời của ông tổ nghề từ
một bông sen.
Câu chuyện về cậu bé Trương Công Thành, được cha mẹ cầu tự
mà nên... Số là, sau ngày đi lễ về, mẹ cậu trong lòng thấy thư thái và tràn ngập
niềm vui. Trong nhà rộn rã tiếng cười và ai nấy đều sung sướng vì một mùa lúa
no đủ, thóc chất đầy nhà. Và đêm ấy, trong giấc mơ thần tiên, một con rồng
trắng hiện về đậu trên nóc nhà, rồi biến thành một bông sen thơm ngát. Mẹ cậu
nâng niu bông sen có màu hồng thắm như một báu vật trời ban. Sau đó bà có mang
rồi sinh ra cậu, với nước da trắng hồng và tỏa hương thơm...
Chữ Tâm màu ngọc của
nghệ nhân Tuấn Thanh.
Quả nhiên, cậu bé Trương Công Thành tỏ ra xuất sắc hơn
người, học giỏi, thông minh và rất khéo tay. Mới mười bảy tuổi, Trương Công
Thành đã thi đỗ Thái học sinh, rồi được bổ làm Tướng công Phù Quảng Bá. Chẳng
những thế, Trương Công Thành còn được Thừa tướng Lý Đạo Thành yêu quý và gả con
gái cho. Khi quân Tống sang xâm lược nước ta, vua nhà Lý lúc đó đã phong cho
Trương Công Thành giữ chức Tây đạo Tướng quân, Tham tán phó Nguyên soái, cùng
Nguyên soái Lý Thường Kiệt mang quân lên tận phương Bắc chinh phạt quân Tống và
thắng lợi trở về.
Sau đó, Trương Công Thành còn thân chinh đi dẹp loạn quân
Chiêm quấy nhiễu bờ cõi nước ta. Với nhiều công trạng, ông được vua ban bổng lộc,
khen thưởng và thăng chức, nhưng ông đều từ chối và chỉ xin nhà vua cho trở về
quê, để đi tu và ngao du mọi phương trời, những nơi bồng lai tiên cảnh. Mọi
người đều ngỡ ngàng, nhưng ông đã được toại nguyện và được vua phong cho 4 chữ
“Công cái hoàn vũ”, với ý nghĩa được ghi danh có công gìn giữ bờ cõi.
Trở về với đầm sen và con sông quê hương bao đời nay. Rồi
tình cờ lại một câu chuyện như trong giấc mơ hiện về, ông nhặt được một vỏ ốc
đã bị gió mưa và thời gian bào mòn bên dòng suối trôi ra biển lớn. Vỏ ốc ấy như
một bông sen ngũ sắc. Dưới ánh sáng trong veo của thiên nhiên, cái vỏ ốc mỏng
mảnh toát ra những ánh sáng màu kỳ lạ. Ông nhặt về và cắt ra từng miếng ghép
vào những chữ trên hoành phi, câu đối để tạo nên màu sắc và ánh sáng cho con
chữ.
Sau khi mài kỹ, những con chữ ấy đã trở thành một bức tranh
màu hoàn chỉnh, toát lên một thứ ánh sáng như ảo mộng và gây cho ông một cảm xúc
bất ngờ. Và thế là từ một trò chơi cho con chữ, ông đem về truyền lại cách thức
dựng tranh gắn vỏ trai ốc cho mọi người. Sau này trở thành một nghề mới, khảm
trai tranh gỗ, trở nên phát đạt cho dân làng. Theo như những di sản mà ông từ
đang coi giữ hiện nay, cùng với ngôi đền thờ ông tổ sư Trương Công Thành đã
đánh dấu cái mốc nghề khảm trai được hình thành tại làng Chuôn Ngọ, cách đây
đúng 1.000 năm.
Lung linh bảy sắc cầu vồng
Tôi tò mò hỏi về ngọn lửa màu ngọc trong bức tranh khảm phát
sáng trong đêm tối, ông Khải mỉm cười, sau dẫn tôi về nhà. Ông chỉ cho tôi xem
những công việc mà con cháu ông đang hối hả làm, rồi nói với tôi cứ tự xem khắc
biết. Thật khó ngờ, công việc của những người thợ khảm lại tỉ mỉ và phân chia
từng phân việc kỹ lưỡng như những người chế tác vàng vậy. Ở đây, họ không dùng
lửa để làm ra những mặt hàng như nhẫn, vòng, dây như thợ kim hoàn, mà lại dùng
bàn tay khéo léo để thắp lên những ngọn lửa từ những con trai, con ốc của đồng
quê, biển cả.
Làm nghề khảm trai trước hết là công việc của một họa sĩ tạo
hình trên mảnh vỏ trai, ốc được chọn lựa và phát hiện chính xác bảng màu thích
hợp với ý đồ thể hiện; thứ đến là tài khắc chìm hình trên gỗ, rồi mới đến công
đoạn khảm, tức là gắn kết hình đã được cưa cắt vào hình khắc trên gỗ. Nhưng có
lẽ cái khâu khoe hình và khoe sắc, tạo nên tác phẩm là cả một câu chuyện của sự
khổ luyện, mà không phải ai cũng làm được. Để thắp lên ngọn lửa kỳ thú của
thiên nhiên, muôn màu tỏa sắc, người thợ phải trải qua nhiều ngày đêm mài, xoa,
đánh bóng rất kỳ công với nhiều chất liệu khác nhau.
Trước
hết, họ phải dùng giấy nháp có hạt to để đánh cho phẳng giữa gỗ và những hình
trai ốc được gắn vào bằng sơn ta. Sau đó mới dùng giấy nháp hạt nhỏ, xoa cho
mịn hình, làm hiện lên những sắc màu ưng ý nhất. Tiếp theo dùng vôi bột đánh
cho sáng bức tranh, thêm nữa còn đánh thêm bằng lá ngái để tìm ra độ tương phản
thật hài hòa giữa tối và sáng. Chưa hết, cuối cùng là khâu xoa bột gạo lên để
làm sạch và mịn tranh một cách tuyệt đối. Xem ra, người ta ví việc khảm tranh
còn khó hơn luyện vàng quả không ngoa.
Trên
thực tế, nếu so sánh về giá cả chất liệu, thì những loại vỏ ốc quý hiếm như ốc
đỏ, hay vỏ trai Cu Khổng cũng đắt không kém vàng. Thí dụ, một con ốc đỏ, được
nhập khẩu, phải xẻ ra để ép phẳng; phần đẹp nhất chỉ lựa được vài thanh dài
20cm, rộng chừng 2cm, thì giá đã tới 50 triệu đồng một lạng.
Vậy
nên từ xa xưa, việc chơi tranh khảm trai ốc, hoặc sưu tầm những bộ sập gụ, tủ
chè, tràng kỷ có khảm trai chỉ thuộc về tầng lớp giàu có, chứ không hề được phổ
biến như hiện nay. Nhưng giờ đây, vẫn có những thương nhân người Hoa tìm đến
làng buôn những bức khảm đẹp, đem về bán lại cho những nhà quyền quý trong
nước. Những người này rất thích tranh khảm làng Chuôn và coi chúng như vật báu
trong nhà. Họ cảm nhận những sắc màu rực rỡ hiện lên như một phép màu đầy huyền
bí và ẩn chứa một kho báu trong suốt chặng đường làm ăn đầy rủi ro, bất trắc.
Chúng thắp lên những ngọn lửa ấm áp và tràn đầy hy vọng.
Tác giả (bên phải) và
nghệ nhân của làng khảm trai Chuôn Ngọ.
Ngọn lửa màu ngọc
Lần mò mãi, tôi mới tìm được nhà nghệ nhân Tuấn Thanh, người
mà tôi hay tin đã khảm chữ “Tâm” bằng một loại vỏ ốc biển có sắc xanh sáng dịu một
màu huyền ngọc. Đây là một sự phát hiện tình cờ, khi người nghệ nhân này muốn
thoát khỏi thói quen trong nghề, khi ghép các tích mẫu cổ có sẵn để khảm vào
các chữ. Nhiều chữ được ghép bằng câu chuyện bốn mùa cùng với chim hoa lá cành,
hay long ly quy phượng, hoặc trích ở các bộ tranh tứ bình, để tạo nên sự hòa
sắc đa dạng, rực rỡ nhất như bảy sắc cầu vồng.
Nhưng chữ của nghệ nhân Tuấn Thanh lại hiện lên với ánh sáng
độc đáo, đạt đến độ sâu thẳm của cõi tâm; đó là ngọn lửa màu ngọc an bình, làm
cho người ta có cảm giác cuộc sống chậm lại với nhịp điệu hài hòa. Ở đâu đó,
con người hối hả với ngọn lửa cháy đỏ, cuồn cuộn như gió cuốn thì ở đây với ông
là con mắt trầm lắng, suy tư và chia sẻ với cộng đồng.
Tôi lặng đi trước con chữ óng biếc mà thiên nhiên hiện lên
qua bàn tay của người nghệ sĩ. Hiện lên trước mắt tôi là một ngọn lửa kỳ diệu, một
màu ngọc của tâm hồn tràn đầy tình yêu thương và chúng đang cất lên những lời
ca của ngàn đời vang vọng mãi, ngay cả khi màn đêm buông xuống. Tôi chợt thấy
hương thơm từ đầm sen tỏa lan, rồi những tàu lá sen hiện lên những bức khảm
đang rung rinh trước làn gió nhẹ. Bên chúng là những đốm lửa màu ngọc đang cháy
lên dịu dàng.
Theo SKDS