Mỗi độ xuân về, ở huyện Hoài Nhơn, tỉnh Bình Định, đâu đâu cũng
treo bảng luận cổ nhơn. Từ người lớn đến trẻ con tụm ba tụm bảy bàn câu
thai để luận ra con đề. Đây là một trò chơi dân gian đã trở thành "món
ăn" ngày Tết được người dân gìn giữ từ bao đời nay như một nét văn hóa
đặc trưng.
Trò chơi cổ nhơn thường được bắt đầu vào 30 Tết và kéo dài đến mùng 6
Tết. Đến nay chưa có một tài liệu chính thống nào nói rõ nguồn gốc xuất
xứ của cổ nhơn, chỉ biết nó đã có từ rất lâu đời, được nhiều thế hệ
truyền nhau. Với người dân Hoài Nhơn, trong ngày Tết cổ truyền, thiếu cổ
nhơn như thiếu bánh tét, bánh chưng, hoa mai vậy.
Người chơi cổ nhơn không phân biệt tầng lớp, tuổi tác, trình độ học
vấn... Hình ảnh một cậu bé hăng say lý giải suy đoán của mình và một cụ
ông đeo kính ngồi chiêm nghiệm, cân nhắc lựa chọn đã trở nên rất quen
thuộc ở nơi đây. Mọi người lắng nghe, tranh luận và ghi nhận ý kiến lẫn
nhau để giải đáp được trò chơi. Việc tham gia giải đố cũng là thước đo
sức hiểu biết, sự uyên bác của người tham gia trò chơi. Vì đòi hỏi chất
trí tuệ cao nên nó cũng tạo ra những thử thách lớn cho cả những bậc trí
giả, thức giả. Chính vì những đặc điểm này mà cổ nhơn trở thành một giá
trị văn hóa dân gian.
|
Đông đảo người dân huyện Hoài Nhơn, tỉnh Bình Định tham gia trò chơi cổ nhơn vào dịp Tết cổ truyền.
|
Trò chơi này có một ban tổ chức, gọi là hội xổ cổ nhơn. Hội này chịu
trách nhiệm ra đề (đề là 4 câu thơ lục bát, còn gọi là câu thai), thu
tịch và sẽ chung tiền cho những người giải đáp chính xác. Tỷ lệ chiến
thắng 1 thưởng 25. Tịch của trò chơi này gồm có 36 con vật, dùng để ghi
số tiền mà người chơi mua. 36 con trong bảng cổ nhơn được chia thành 9
nhóm: Tứ trạng nguyên: cá trắng, ốc, ngỗng, công; Ngũ hổ tướng: trùn,
cọp, heo, thỏ, trâu; Thất sinh lý: rồng bay, chó, ngựa, voi, mèo, chuột,
ong; Nhị đạo sĩ: hạt, kỳ lân; Tứ mỹ nữ: bướm, hòn đá, én, cu; Tứ hảo
mạng: khỉ, ếch, quạ, rồng nằm; Tứ hòa thượng: rùa, gà, lươn, cá đỏ; Ngũ
khất thực: tôm, rắn, nhện, nai, dê; Nhất ni cô: con yêu.
Người soạn câu thai là những người có uy tín, học rộng. Khi luận
thường luận theo tuồng, theo tích, các thể thơ tứ tuyệt. Người chịu
trách nhiệm giải câu thai phải là người nhanh trí, hiểu biết kỹ trò
chơi, giải thích cho phù hợp với từng đối tượng. Nhưng cũng không mấy
khi có người thắc mắc vì hội xổ giải thích theo lý lẽ riêng của mình và
thường thì rất thuyết phục.
Trong khi đó, người bán tịch thường là người biết bàn, luận về thai
sao cho có lý để thu hút người mua. Người nào luận càng hay thì càng thu
hút được người mua. Cuộc chơi là cuộc đấu trí, thi tài giữa người chơi
và người cầm tịch. Những người ra thai, cũng phải tiên liệu những khả
năng mà người chơi sẽ tính được và tìm cách dẫn dắt họ đi sai đường.
Chính vì cuộc đấu trí tuệ công khai như thế nên trò chơi cổ nhơn này thu
hút được đông đảo người tham gia.
Cứ một ngày hai lần, 6h sáng và 14h chiều, hội xổ cổ nhơn sẽ chọn 1
trong 36 con cho vào một chiếc hộp gỗ có khóa, niêm phong, rồi mang đến
nơi treo đề. Hộp gỗ sẽ được treo trên ngọn cây nêu trước sự chứng kiến
của đại diện chính quyền địa phương, hội xổ và người dân. Cây nêu này
cao hơn 5m thường được đặt trước sân của trụ sở chính quyền. Dưới sân
lúc nào cũng có dân quân trực canh gác. Cũng với sự có mặt đó, đến 12h
trưa và 18h tối, đại diện hội xổ sẽ có người kéo hộp gỗ xuống, mở và
công bố đáp án.
Người chơi dựa vào ý nghĩa của đề mà luận ra đáp án. Đây chính là
phần sôi nổi nhất. Nội dung của 4 câu thai thường về danh lam, thắng
cảnh, các chiến thắng lịch sử, câu chuyện văn học, cuộc sống đời
thường... Đáp án cũng bám vào những ý đó, tuy nhiên không phải ai cũng
là người chiến thắng. Chưa chắc người luận hay đã thắng, cũng chưa hẳn
người chọn bừa sẽ thua. Đây giống với câu nói vui: "Đúng nhưng không
trúng". Vì đã là thơ thì luận kiểu nào cũng có lý, cũng đúng nhưng để
trùng với lựa chọn của hội thì không hề đơn giản.
Câu thai trong đề thường gọn, lời lẽ đơn giản. Ví như câu thai: "Chào
xuân rộn tiếng chim ca/ Trăm nhà nô nức, vạn hoa thắm cành/ Ruộng đồng
đủ nước thêm xanh/ Tơ hồng kết nối duyên anh với nàng", người chơi có
thể dựa vào nhiều ý trong câu thai để luận. Từ "chào xuân" dễ liên tưởng
đến con công (tên Hán Việt là Phùng xuân); hay "trăm nhà nô nức" bàn
đến con ong hoặc bướm; "ruộng đồng", "xanh" luận đến cá, lươn… Tùy mỗi
người suy đoán nhưng kết quả thì lại là con thỏ. Hội xổ giải đó là con
thỏ, bởi con thỏ tên Hán Việt là Nguyệt bửu, và lý lẽ đưa ra là ông tơ
bà nguyệt kết nối duyên anh với nàng.
|
Hộp kết quả được treo trên cây nêu trước sự kiểm soát của người dân và chính quyền địa phương.
|
Hay như câu thai: "Quan Công, Lưu Bị, Trương Phi/ Đào viên kết nghĩa
sá gì thấp cao/ Khổng Minh mưu trí lược thao/ Chu Du bái phục, quân Tào
hoảng kinh", người chơi có thể luận ra con khỉ (Tam hòe) dựa vào cơ sở
ba anh em kết nghĩa; hay luận ra con thỏ (Nguyệt bửu) dựa vào sự tài
trí; hoặc luận rồng nằm (Thái bình) vì Khổng Minh là Ngọa Long tiên
sinh… Tuy nhiên, hội xổ lại giải ra con chuột (Tất khắc) dựa vào chiến
thắng như chẻ tre của Khổng Minh làm quân Tào hoảng sợ. Cách luận nào
cũng có lý lẽ riêng tạo sự đa dạng, phong phú. Người luận đúng không chỉ
vui vì được thưởng mà còn được đám đông tán thưởng là luận hay.
Ở trò chơi này, hai buổi chơi liền nhau thì con vật xổ không được
giống nhau. Trong 36 con thì con chí cao (con trùn, miền Bắc gọi là con
giun) được coi là ông tổ cổ nhơn, thường thì hội không xổ con này vì đó
là con vật phù trợ. Tuy nhiên, đôi khi ra bất ngờ con này nên người chơi
bị thua "liểng xiểng" vì họ nghĩ hội xổ luôn gìn giữ con vật phù trợ
"ăn nên làm ra" này. Những lúc như vậy, người chơi lại tíu tít bàn luận,
rồi tiếc nuối. Đó là những cảm xúc rất hay trong ngày Tết.
Ông Nguyễn Minh Thành, một người trong hội xổ cổ nhơn ở Hoài Nhơn cho
biết: "Chúng tôi tổ chức trò chơi cổ nhơn để mọi người vui chơi trong
dịp Tết cổ truyền chứ không đặt nặng chuyện ăn thua. Nhiều năm nay,
người dân ở đây rất tin tưởng, ủng hộ trò chơi này nên chúng tôi duy trì
như bảo tồn một nét văn hóa ở địa phương. Nói thật, trò chơi này có sức
hấp dẫn kỳ lạ, bởi vậy nên không chỉ với những người dân địa phương mà
cả ở những vùng lân cận như huyện Phù Mỹ, Hoài Ân, An Lão cũng bị cuốn
hút. Họ đến đây vui chơi, giải trí trong ngày xuân".
Vòng quay xã hội ngày càng nhanh hơn. Sự bùng nổ của công nghệ thông
tin, khiến các trò chơi dân gian dần biến mất. Tuy nhiên, ở Hoài Nhơn,
trò chơi cổ nhơn vẫn được đông đảo người dân thích thú bởi sự tao nhã, ý
vị của nó. Đây là một dấu hiệu tích cực để lưu giữ nét văn hóa truyền
thống.
Nhiều người Hoài Nhơn xa quê, đến Tết không về thăm nhà được, trong
nhiều nỗi nhớ có nỗi nhớ cái không khí râm ran từ đầu làng đến cuối xóm
của ngày hội cổ nhơn. "Chơi cổ nhơn đã thành cái nét truyền thống của
vùng đất này. Người dân ở địa phương mê, người đi xa cũng mê. Như Tết
này, có ông anh của tôi hiện đang sống bên Úc cũng gọi điện về hỏi câu
thai rồi bàn luận", anh Trần Kim Anh (ở thị trấn Bồng Sơn, huyện Hoài
Nhơn) vui vẻ cho biết.
Với người Việt, Tết Nguyên đán là mốc thời gian đánh dấu sự chuyển
giao giữa cũ và mới, là thời điểm để đoàn tụ gia đình. Và Tết là dịp để
hội hè, vui chơi. Vậy nên, trong chừng mực nào đó, trò chơi cổ nhơn ở
Hoài Nhơn làm giảm đi các tệ nạn cờ bạc như đánh bài, số đề, bầu cua ăn
tiền… Và, chính sức hút của trò chơi này đã trở thành một nét văn hóa mà
bất kỳ du khách nào cũng phải tò mò và thích thú khi ghé đến Hoài Nhơn
những ngày Tết.
Theo nhà nghiên cứu văn hóa Nguyễn Xuân Nhân (ở tỉnh
Bình Định), trò chơi cổ nhơn gần giống với trò chơi hò bài thai, một trò
chơi dân gian rất phổ biến ở vùng Bình - Trị - Thiên. Hai trò chơi này
có liên hệ về nguồn gốc với một lối chơi mà cổ nhân gọi là hò thai. Đây
là loại chơi đố bằng thơ, các cụ thường dùng để chơi vui trong dịp chơi
xuân. Ý nghĩa của chữ "thai" trong hò bài thai cũng như chữ "thai" trong
câu thai của cổ nhơn đều là thai nghén. Câu xướng lên thai nghén cho
một con bài, một cổ nhơn, giúp hướng đoán định cho người chơi. Theo: cand.com.vn
|