Ngày 22/7/1922, đứng trước Ban khoa học Luân lý và Chính trị của Viện Hàn lâm “mẫu quốc” Đại Pháp, một thanh niên nước Việt Nam còn trong vòng nô lệ, cố ý mặc quốc phục áo the đen và đóng khăn xếp, dõng dạc tuyên bố với các quan Hàn lâm Đại Pháp bằng thứ tiếng Pháp lưu loát và trang nhã: “Dân nước Nam không thể coi là tờ giấy trắng mà là một cuốn sách cổ kín đặc những hàng chữ viết bằng thứ mực không phai và không thể tẩy xóa trải qua bao thế kỷ… Cuốn sách cổ ấy, chỉ có thể đóng lại theo kiểu mới, trình bày hợp thời mới hơn, chứ đừng hòng đem một thứ chữ xa lạ viết đè lên những dòng chữ từ ngàn xưa”. Người thanh niên đó là ký giả Phạm Quỳnh.

Ông Phạm Quỳnh tại văn phòng Lại bộ Thượng thư (Huế - 1942).

Tổ tiên Phạm Quỳnh xuất xứ Hải Dương, miền đất văn hiến bậc nhất, thời Nho học đứng đầu cả nước về số lượng tiến sĩ. Nguyên quán ông là làng Lương Ngọc, danh hương Hoa Đường xưa với 12 tiến sĩ cả văn lẫn võ. Nhưng Phạm Quỳnh lại chào đời ở Hà Nội, tại chính căn nhà hồi nửa đầu thế kỷ XIX là ngôi trường của thầy đồ Dưỡng Am (khoảng số 1 – 3 phố Hàng Trống hiện nay). Ngôi nhà này ông nội cậu được thừa hưởng, do cụ Phạm Hội không còn người nối dõi. Mẹ Vũ Thị Đoan là cháu nội tiến sĩ đồng hương Vũ Tông Phan, mất khi bé Quỳnh mới được 9 tháng. 9 tuổi cậu lại mồ côi luôn cả cha nên Phạm Quỳnh lớn lên trong sự chăm chút yêu thương của bà nội. Mới đầu, theo truyền thống trong mọi gia đình ông đồ, Quỳnh học với cha, ông Tú Điển, nhưng “tối dạ” kỳ lạ đối với Hán tự, tương truyền trong suốt tuổi thơ học mãi vẫn chỉ viết được hai chữ tên họ mình! Hơi vô lí, bởi sau này, khi muốn thông hiểu nền văn hiến phương Đông nhằm kết hợp phần tinh hoa với văn minh Tây phương, tự học có dăm năm mà trang thanh niên họ Phạm đã uyên thâm Hán học. Cụ đồ Điển đành phảy tay cho con trai theo học không mất tiền ở trường Pháp -Việt phố Hàng Bông, dành cho con em bản xứ, nhưng chỉ dạy đôi ba giờ chữ Quốc ngữ đủ biết đọc biết viết, còn thì rèn luyện tiếng Pháp đến thông thạo để làm thông ngôn trong các công sở của chính quyền bảo hộ. Quỳnh học tiếng Pháp tiến bộ rất nhanh nên được tuyển vào Trường Thông ngôn phố Bờ Sông, phía ngoài cửa Ô Quan Chưởng, năm 1908 sáp nhập thành Trường trung học Bảo hộ, tục gọi Trường Bưởi (tức Trường Chu Văn An ngày nay). Ngay năm ấy, Phạm Quỳnh tốt nghiệp thủ khoa.

Thủ khoa 15 tuổi lập tức được nhận vào làm chân phụ tá ở Viện Viễn Đông Bác Cổ, cơ quan sưu tầm, khảo cứu khoa học hàng đầu của đế quốc Pháp ở Viễn Đông, có cả một kho tàng thư tịch. Vừa làm chức phận thủ thư và thông ngôn, Phạm Quỳnh vừa tận dụng điều kiện thuận lợi và tranh thủ thời gian quyết chí TỰ HỌC bằng cách miệt mài trau dồi vốn Pháp ngữ và khắc phục bằng được sự “tối dạ” Hán tự, “ngốn” sách cổ kim đông tây về triết học, sử học, văn học, khoa học tự nhiên… đến quên ăn, quên cả về nhà! Kết quả là chỉ 5 năm sau, trang thanh niên 20 tuổi đã trở thành một học giả có kiến văn sâu rộng về văn minh phương Tây và văn hóa phương Đông, từ năm 1913 bắt đầu dịch từ Pháp văn, Hán văn và viết những bài khảo cứu sắc sảo trên Đông Dương tạp chí của Nguyễn Văn Vĩnh, đồng môn năm xưa ở Trường Thông ngôn.

Sự xuất sắc của Phạm Quỳnh lập tức lọt mắt xanh của Giám đốc vụ Chính trị kiêm Thanh tra mật thám ở phủ Toàn quyền Đông Dương Louis Marty. 

Bối cảnh lịch sử-xã hội bấy giờ, ảnh hưởng quyết định đến sự hình thành tư tưởng và nhân cách của trang thanh niên dòng dõi Nho học họ Phạm.  

Sau khi về cơ bản đã bình định được Việt Nam, lại phải tăng cường bóc lột thuộc địa để bù đắp cho “mẫu quốc” bị kiệt quệ sau cuộc đại chiến 1914 - 1918, thực dân Pháp bắt đầu công cuộc “khai thác thuộc địa lần thứ hai”.. Song song với việc dùng bạo lực đàn áp, Albert Sarraut (toàn quyền Đông Dương 1911 - 1914, 1917 - 1919) chủ trương “khai hoá”, “chinh phục bằng văn hoá”. Họ cho bầu Hội đồng dân biểu, đặt ra một Nha học chính Đông Dương thuộc phủ Toàn quyền và bộ Học ở triều đình Huế, thành lập Hội đồng cải lương học chính bản xứ. Dưới áp lực của phong trào Duy tân họ chấp nhận vào Ban tu thư sách giáo khoa một số quan lại người Việt có tư tưởng canh tân như cử nhân Hoàng Đạo Thành (thân phụ của KTS Hoàng Đạo Thúy), tiến sĩ Tổng đốc Đỗ Văn Tâm (đồng học của Lương Văn Can), phó bảng Tuần phủ Đoàn Triển (người đề xuất chương trình giáo dục tân học và tự xây tư thục tân học ở làng Tả Thanh Oai quê ông năm 1906, trước cả Đông kinh nghĩa thục). Cuối cùng, họ đã tiến hành một vài cải cách giáo dục, đáp ứng phần nào những yêu cầu do các nhà Nho duy tân đề xuất như: dùng tiếng Việt và chữ Quốc ngữ ở cấp sơ học  (3 năm đầu của bậc tiểu học), duy trì việc dạy chữ Hán song song với Pháp ngữ, đưa sử địa Việt Nam vào chương trình giáo dục… 

Về mặt tư tưởng xã hội, đó là thời kỳ có thể tạm gọi bằng thuật ngữ “hậu Đông Kinh nghĩa thục”, bởi tuy ngôi nhà nghĩa thục trung ương trên phố Hàng Đào chỉ hoạt động được 7 tháng thì bị đóng cửa, từ 1908 đến 1913 những người sáng lập và cộng tác viên lần lượt bị bắt bớ tù đày, nhưng ảnh hưởng của tư tưởng khai sáng thay vì bạo động non – “khai dân trí, chấn dân khí, hậu dân sinh” – do các lãnh tụ phong trào Duy tân-Đông Kinh nghĩa thục khởi xướng thì tác động sâu rộng và dài lâu hơn nhiều. Vốn được chuẩn bị từ nửa thế kỷ trước bởi những cơ sở văn hoá - xã hội rộng khắp của tầng lớp “Nho sĩ bình dân” (danh xưng do nhà văn hoá Nguyễn Khắc Viện đề xuất, đối lập với “Nho sĩ quan lại”) trong các làng xã, phường thôn từ nửa thế kỷ trước. Dưới bề mặt sinh hoạt xã hội bình lặng, khắp đô thị và nông thôn vẫn ngầm tuôn các mạch tư tưởng dân tộc dân chủ mà ĐKNT đã kịp khơi thông: từ đền Ngọc Sơn giữa Hà Nội đến tận chùa Nhã Nam ở Cần Thơ người ta vẫn giảng những bài Đạo Nam kinh thấm đậm hồn duy tân: Hợp đoàn thể, Khuyến nông, Khuyến công, Khuyến thương, Khuyến nữ học…; tu sĩ Thiều Chửu Nguyễn Hữu Kha, cháu nội của cụ Cử trưởng ban tu thư ĐKNT Nguyễn Hữu Cầu, vẫn mở lớp dạy chữ quốc ngữ, soạn và in sách quốc ngữ truyền bá đạo lí dân tộc và khoa học thường thức để phát không cho dân nghèo… Khác với tầng lớp nho sĩ hủ lậu và nông dân bảo thủ sau lũy tre làng, các giai tầng xã hội mới, nảy sinh cùng cuộc khai thác thuộc địa lần thứ hai, như công nhân, phu đồn điền, tiểu thương, một số nhà tư sản dân tộc mà tiêu biểu nhất ở Bắc Kỳ là Bạch Thái Bưởi, và đặc biệt là tầng lớp học sinh, sinh viên, nhanh chóng hấp thụ các tư tưởng dân chủ-dân quyền nên đã dám “độc lập suy nghĩ và tự hành động”, tập hợp lực lượng và phản ứng mạnh mẽ trong các cuộc đấu tranh đòi giảm án tử hình Phan Bội Châu (1925), truy điệu và để tang Phan Châu Trinh, đòi thả nhà yêu nước Nguyễn An Ninh (1926). Bắt đầu hình thành các tổ chức chính trị sơ khai dưới hình thức các nhóm tập hợp xung quanh một số tờ báo uy tín hay nhà xuất bản như: tờ tiếng Pháp Chuông rè (Nguyễn An Ninh), những tờ tiếng Việt: Hữu Thanh (của Trung - Bắc nông, công, thương hội, từ 1921 do Ngô Đức Kế từ Côn Đảo về làm chủ bút), Tiếng Dân (từ 1927 do Huỳnh Thúc Kháng nắm, Võ Nguyên Giáp tham gia), các nhà sách Nam đồng thư xã (Hà Nội), Cường học thư xã (Sài Gòn), Quan hải tùng thư (Huế)…đã phát hành nhiều sách tiến bộ.

Từ trái qua:Phạm Duy Tốn, Phạm Quỳnh và Nguyễn Văn Vĩnh tại Paris, năm 1922.

Đó là cái bối cảnh khi Chánh mật thám Marty ra tay thu phục Phạm Quỳnh nhằm hướng trào lưu dân tộc dân chủ đòi canh tân vào quỹ đạo của chính quyền bảo hộ. Họ chọn cách phù hợp nhất trong tình thế mới là sáng lập năm 1917 tờ Nam Phong tạp chí và giao cho Phạm Quỳnh làm Chủ nhiệm kiêm Chủ bút, trợ cấp hàng tháng 600 đồng Đông Dương, to hơn cả lương Thượng thư bộ Học của “Cụ Thượng Phạm” sau này. Là người thông minh, ông Phạm Quỳnh không thể không thấy  thâm ý của Chánh mật thám Louis Marty. Vậy nhằm mục đích gì học giả họ Phạm nhận hợp tác với y?

Ngay trên số đầu của tạp chí Nam Phong, Chủ bút họ Phạm viết rằng ông “thể  (tức thể theo, dựa theo - VTK) cái chủ nghĩa khai hoá của Chính phủ [mà] biên tập những bài bằng quốc văn (xin chú ý: quốc văn nêu đầu tiên! - VTK), Hán văn, Pháp văn để giúp sự mở mang tri thức, gìn giữ đạo đức trong quốc dân An Nam, truyền bá các khoa học Thái Tây, nhất là tư tưởng học thuật Đại Pháp, bảo tồn quốc tuý của nước Việt Nam, cùng bênh vực quyền lợi người Pháp, người Nam trong trường kinh tế” (Nam Phong, số 1 tháng 7/1917). Ông ý thức sâu sắc rằng “đương buổi mới cũ giao nhau, cái tư tưởng quốc dân chưa biết lấy gì làm chuẩn đích” thì cái sứ mệnh cao cả của nhà báo và của báo chí là “gây một mối tư tưởng tình cảm chung, mưu cho nước nhà sau này được cường mạnh vẻ vang, có ngày được mở mày mở mặt với thế giới…” (Nam Phong, số 17, tháng 11/1918). 

Vậy “chuẩn đích” tư tưởng nhà báo Phạm Quỳnh muốn hướng đạo cho quốc dân là gì? Trong bài phát biểu năm 1922, ký giả Phạm Quỳnh đã khôn ngoan mượn lời lẽ của một học giả Pháp để nói thẳng với chư vị viện sĩ Hàn lâm Đại Pháp rằng: “Trong tình hình thế giới hiện nay, sự thống trị chính trị của một dân tộc này đối với một dân tộc khác, dù là văn hoá kém hơn, chỉ có tính tạm thời. Không một cộng đồng dân cư nào còn chịu được nữa cảnh bị bảo hộ. Một dân tộc chỉ cần có một chút ý thức về mình thôi, thế là nó liền mong muốn được tự chủ. Không cách gì hoà giải nổi một dân tộc biết rõ là mình bị áp bức với một chính quyền ngoại bang”. Trước đó 2 năm, trong bài viết “Độc thư cứu quốc (mừng các ông tân khoa trường đại học)”, hướng tới thế hệ trí thức trẻ nước Việt, ông đặt ra trước họ cái nhiệm vụ chính ông đang thực hiện bằng tờ báo của mình: “… Người ta học là vị chân lí, vị nhân loại, ta học nên vị nước trước nhất, sự học của ta phải là cái học cứu quốc vậy” (Nam Phong, số 36, tháng 6/1920).

Rõ ràng ông Chủ bút Nam Phong tạp chí không có ý định hạn chế trong phạm vi mấy điều cải lương nhỏ giọt của “mẫu quốc Đại Pháp” mà nuôi hoài bão “thể cái chủ nghĩa khai hoá” của chính quyền bảo hộ để làm đại sự -  kế tục trong tình thế mới đường lối “khai dân trí”, “chấn dân khí” nhằm cứu nước của Duy tân-Đông Kinh nghĩa thục...

Từ 1917 đến 1932, suốt 15 năm, tức hơn nửa cuộc đời hoạt động xã hội của mình ông Phạm Quỳnh toàn tâm toàn ý với Nam Phong, biến nó thành cơ quan ngôn luận uy tín nhất đương thời. Trong hơn 2 nghìn bài đăng trên tờ tạp chí này của 164 tác giả, thì có đến gần 1/3, viết bằng Quốc ngữ, Hán tự và Pháp văn, là của một tác giả Phạm Quỳnh, với những bút danh Thượng Chi, Hồng Nhân, và về sau lại thêm Hoa Đường - thảy đều nhắc nhở đến miền đất quê hương ông, từng mang các địa danh Thượng Hồng (phủ), Hồng Nhân (lộ), Hoa Đường (xã). Nội dung các bài viết của ông thể hiện một tinh thần yêu quý kiên định nền văn hiến dân tộc Đông phương mấy nghìn năm và một kiến thức bách khoa uyên bác về Tây phương hiện đại. 

Về khảo luận: học giả Phạm Quỳnh đã viết nhiều bài giới thiệu tư tưởng dân quyền-dân chủ Tây Âu và các bài phê bình văn học Pháp (Tư tưởng Keyserling; Lịch sử và học thuyết Voltaire; Lịch sử và học thuyết Rousseau; Lịch sử và học thuyết Montesqieu, Văn học nước Pháp; Một nhà văn tả thực: Guy de Maupassant; Descarrtes tổ triết học nước Pháp; Lịch sử và học thuyết Berson; Văn minh luận; Đông Á- Tây Âu, hai văn minh có thể dung hoà được không?; Bàn phiếm về văn hoá Đông Tây, v.v). Khi viết khảo luận, ngoài mục đích khai dân trí Việt Nam đương thời về các vấn đề tự do, dân chủ, nhân quyền, đấu tranh chống lại chế độ thực dân áp bức bóc lột và phong kiến v.v…, học giả họ Phạm chủ tâm giới thiệu thuật ngữ khoa học, chú ý thể hiện bút pháp và văn phong Tây phương hiện đại trong các lĩnh vực học thuật, chính luận, phê bình khảo cứu... là những văn phong còn non kém trong Quốc ngữ. 

Về dịch thuật: ông đã dịch một số tác phẩm như  Phương pháp luận (Descartes); Sách cách ngôn (Epictete); Đời đạo lý (P. Carton), Le Cid, Horace (Corneille); Thơ Baudelaire, v.v. Đối với chủ đích của Nam Phong tạp chí dịch thuật không đơn thuần là giới thiệu văn hoá, văn minh phương Tây mà còn là biện pháp hữu hiệu góp phần bổ sung từ vựng và góp phần hình thành văn phong ngôn ngữ văn hoá Việt. Nhằm mục đích đó mỗi số Nam Phong đều có bảng từ vựng, liệt kê và giải thích các từ mới dùng để độc giả có thể tra cứu.

Về văn du ký: Có thể nói, Phạm Quỳnh là người khai sáng con đường cho một thể loại văn học mới trong tiếng Việt - văn du ký, tuỳ bút, ký sự, phóng sự, ghi chép. Trong những chuyến du ngoạn danh lam thắng cảnh đất nước và viễn du sang Pháp, sang Lào, ký giả Phạm Quỳnh đều để lại những bài du ký nổi tiếng một thời, ngày nay đọc lại vẫn lí thú về cảnh quan và tình người như: Mười ngày ở Huế, Một tháng ở Nam kỳ, Trẩy chùa Hương, Pháp du hành trình nhật ký, Du lịch xứ Lào, v.v. 

Bìa tạp chí Nam Phong.

Với vốn am hiểu chữ Hán của mình, Phạm Quỳnh có nhiều bài khảo cứu đặc sắc về Phật giáo (Phật giáo lược khảo) và  Nho giáo (Khổng giáo luận). Phật giáo lược khảo có thể xem như một giáo trình đại cương về Phật học, trong đó học giả Phạm Quỳnh đã trình bày vấn đề theo phong cách khoa học của phương Tây, ông đã giới thiệu vấn đề phật giáo bắt đầu từ Phật tổ sự tích đến Phật lý uyên nguyên và kết luận bằng phần Phật giáo lịch sử. 

Tuy nhiên, sở dĩ Nam Phong tạp chí trở thành diễn đàn uy tín dẫn đạo được quốc dân trong “buổi giao thời ”, ấy là nhờ vị Chủ nhiệm kiêm chủ bút Phạm Quỳnh có tinh thần tự chủ văn hóa đã tuyên ngôn rõ ràng, có học vấn thông kim bác cổ, có nhân cách kẻ sĩ đàng hoàng, lại có tài tổ chức, nên đã tập hợp được một đội ngũ trên trăm rưởi tác giả tài ba thuộc đủ khuynh hướng xã hội-chính trị, nhưng đều là những cây bút nghiêm túc và xuất sắc, từ các bậc đàn anh từng tham gia Đông Kinh nghĩa thục như Phạm Duy Tốn, Dương Bá Trạc, các tác gia tiên phong trên văn đàn đương thời như nữ sĩ Tương Phố (bài thơ Giọt lệ thu), kịch gia Vũ Đình Long, tiểu thuyết gia Nguyễn Tường Tam, đến lớp hậu sinh có tư tưởng cấp tiến như sáng lập viên Việt Nam Quốc dân đảng Phạm Tuấn Tài và đảng viên Cộng sản tương lai Lê Mạnh Trinh. Nhận định về vai trò khai sáng của Nam Phong, nhà văn Vũ Ngọc Phan viết từ năm 1943: “Nhiều thanh niên trí thức đã có thể căn cứ vào những bài trong Nam Phong tạp chí để bồi bổ cho cái học còn khiếm khiếm khuyết của mình. Thậm chí còn có người lấy Nam Phong mà thâu thái được tạm đủ tư tưởng học thuật Đông - Tây. Muốn hiểu được những vấn đề của đạo giáo muốn biết văn học sử cùng học thuật tư tưởng nước Tàu, nước Nhật, nước Pháp, muốn đọc thi ca Việt Nam từ đời Lý - Trần cho đến nay, muốn hiểu thêm lịch sử nước Nam, tiểu sử các đấng danh nhân nước nhà, muốn am hiểu các vấn đề xã hội Âu Tây và cả học thuyết của các nhà hiền triết cổ Hy - La, chỉ đọc kĩ  Nam Phong cũng có thể hiểu được. 

Làm nên thành công kì vĩ đó chính là nhờ học giả Phạm Quỳnh đã nắm chắc khâu then chốt trong công cuộc khai sáng cứu quốc mà các bậc tiền bối ở Đông Kinh nghĩa thục đã đề xuất, đã bắt đầu thực thi, nhưng sớm bị ngăn chặn do nôn nóng, thiếu khôn khéo đối với chính quyền bảo hộ. Khâu then chốt, “đường” thứ nhất trong 6 đường (tức chủ trương) Đông Kinh nghĩa thục đề xướng ở tài liệu cương lĩnh của mình – Văn minh tân học sách, là: phổ biến, phát triển chữ Quốc ngữ.

Mục đích dạy chữ Quốc ngữ trong đường lối giáo dục quốc dân của ĐKNT rõ ràng khác về căn bản với chủ trương dạy chữ Quốc ngữ của thực dân Pháp, cũng khác cả các chương trình cải lương giáo dục của chính quyền bảo hộ và Nam triều, khi nó chỉ được dạy làm phương tiện giao dịch thông thường, đủ đáp ứng những yêu cầu làm nô bộc cho ngoại bang để vinh thân phì gia. Các cụ đã vạch trần tim đen của cái thứ chữ Quốc ngữ “thông ngôn” đó: nó tất dẫn đến cái “vạ chết lòng”, cái xác còn đó nhưng cái tâm hồn dân tộc Việt thì không còn. Chữ Quốc ngữ phục vụ triết lý giáo dục giải phóng, khai dân chí, chấn dân khí phải là “hồn trong nước” :

Chữ quốc ngữ là hồn trong nước,
Phải đem ra tính trước dân ta,
Sách Âu-Mỹ, sách Chi-na
Chữ nào nghĩa ấy dịch ra tỏ tường

Trước đó học giả Nguyễn Văn Vĩnh, một sáng lập viên của ĐKNT, cũng đã tiếp tục chủ trương này thông qua hoạt động báo chí và dịch thuật bằng chữ quốc ngữ. Về mặt này Nam Phong tạp chí đã chạy tiếp sức cho Đông Dương tạp chí vừa mới bị cấm 2 năm trước. Tuy nhiên, do có một “chuẩn đích” xa hơn (tự chủ văn hóa để cứu quốc), với những mục tiêu rộng lớn hơn đã phát biểu ngay trong bài ra mắt, Chủ nhiệm họ Phạm đã đưa Quốc ngữ lên một bước phát triển cao hơn – trở thành ngôn ngữ văn hóa trong văn học nghệ thuật và khoa học kỹ thuật. “Văn quốc ngữ có phát đạt thì nền quốc học mới xây dựng được, mối tư tưởng mới mở mang được, quốc dân ta không đến nỗi chung kiếp đi học mướn viết nhờ như từ xưa đến nay vậy” (Văn quốc ngữ. - Nam Phong 1917)...

                                                                                        Theo: daidoanket.vn