Đàn của người Raglai
Ama Điệp giải thích: “Người Raglai rất
thích nghe tiếng đàn Mã La. Tuy nhiên 1 bộ Mã La từ 9-12 chiếc phải đổi
bằng 18-24 con bò mới có thể sắm được. Ngày trước, người Raglai chỉ có
những nhà giàu mới sắm được đầy đủ 4 chiếc tượng trưng cho cha, mẹ, chị
gái đầu, em gái út... Vì vậy, dân gian Raglai đã sáng tạo đàn Chapi với
âm hưởng gần giống đàn Mã La để chào đón ngày lễ lớn và sinh hoạt thường
ngày”.
Đàn Chapi gồm 6 làn điệu với 6 mục đích
sử dụng mang ý nghĩa tùy thuộc vào 6 thời điểm quan trọng của người
Raglai là: điệu thường đánh trong lễ bỏ mả, điệu đánh trong đám cưới,
điệu đánh vào ngày mùa, điệu hát giao duyên, điệu hát về chim cu gáy,
điệu đánh mừng lúa mới.
Ama Điệp cho biết: “Đàn Chapi độc đáo ở chỗ khi nghệ nhân đàn lên,
trong sự tĩnh lặng của núi rừng, ta sẽ thấy như có suối chảy róc rách,
như có tiếng đàn Tơ - rưng, lắng sâu hơn là sự rắn rỏi của đàn đá, nhắm
mắt lại ta mường tượng như 8, 9 thanh niên đang chơi Mã La vậy. Độc đáo
còn ở chỗ đàn Chapi là sản phẩm dân gian thuộc loại lâu đời nhất”.
Hiện nay, Ama Điệp vẫn thường lui tới con đèo ở Khánh Sơn để chơi đàn cho bạn bè làm nương rẫy nghe.
Khi đánh đàn Chapi, người đánh phải nâng
đàn lên gần ngang ngực. Sau đó ghì sát đầu ống để rỗng vào người để giữ
âm lại trong ruột đàn. Hai bàn tay vừa để giữ đàn, vừa để khảy các dây
đàn theo nhịp điệu của những khúc nhạc dân gian. Nếu chuyên tâm học chỉ
cần khoảng 10 ngày là có thể sử dụng được đàn Chapi nhưng để thành thạo
tất cả 6 giai điệu của loại nhạc cụ này thì có khi phải mất cả đời.
Công việc chế tạo đàn Chapi cũng đòi hỏi
lắm kì công. Cây đàn chỉ dài bằng 1 đốt tre chừng 30 cm, có 12 dây chia
làm 6 cặp. 1 đầu ống tre được khoét lỗ, đầu kia để rỗng. Đặc biệt là con
đội, có khả năng tạo độ căng cho dây đàn và tạo âm cho đàn.
Việc chọn nguyên liệu không hề đơn giản.
Trước hết, phải chọn được cây tre mọc trên núi cao, khoảng 1 năm tuổi.
Khi chặt tre về làm đàn, phải lựa đúng ngày 27, 29 âm lịch để tránh mối,
mọt sau này. Tre phải phơi nắng ít nhất 1 tháng nếu không nứt, khô cong
mới có thể đem ra chế tác đàn.
Các dây đàn Chapi cũng được tách ra từ
thân ống tre đã chọn làm nhạc cụ. Chế dây đàn là khó nhất vì dễ bị rách
dây. 6 cặp dây đàn phải được căn chỉnh hợp lý, kĩ lưỡng cả mặt trên và
mặt dưới của đàn. Khi đánh đàn nếu không nghe được tiếng giống tiếng Mã
La nhưng thanh hơn, thì phải làm lại cái khác.
Đàn Chapi có lịch sử hàng ngàn năm. Ông
Mấu Xuân Điệp cho biết: “Để có được chiếc đàn Chapi như ý phải mất 1
tháng, và chọn lựa, chế tác kĩ càng”.
Ngày mai Chapi...
Ama Điệp nói: “Núi rừng Tà Nĩa mây ngang
đỉnh núi, đèo Khánh Lê với những khu rừng nguyên sinh mới là nơi để
tiếng đàn Chapi vang đi xa nhất. Chapi phải đánh cho thôn bản, xóm làng
vào ngày lễ hội mới là vui nhất. Ngày xưa, chỗ mình đâu đâu cũng có
tiếng đàn Chapi”.
Sương đêm Tà Nĩa làm câu chuyện của Ama
Điệp thêm buồn: “Ngày nay giới trẻ Raglai đã không còn ai chơi loại nhạc
cụ này nữa rồi. Mình muốn truyền lại cho con, cho cháu mà không đứa nào
chịu học, nhiều khi cũng buồn mà không biết làm sao”.
Thời xưa, đàn
Chapi có trong mỗi gia đình Raglai, và chỉ những người trụ cột trong gia
đình mới được giữ nó. “Còn bây giờ nhiều thanh niên Raglai đã không còn
biết cách làm, cách khảy”.
Khán giả trung thành nhất của Ama Điệp chính là người vợ của ông, bà Mấu Thị Mười.
Được biết, hiện nay cả khu vực Khánh Sơn
chỉ còn 3 người biết khảy Chapi. Nhưng chỉ Ama Điệp là người duy nhất
thường xuyên sử dụng loại nhạc cụ này. Ông đã từng đem đàn Chapi đi thi
tài năng âm nhạc do tỉnh tổ chức vào năm 2004, 2011, và đều được giải
cao.