Biệt thự phong cách Địa phương Pháp đóng vai trò quan trọng trong
toàn bộ di sản kiến trúc Pháp ở Hà Nội. Biệt thự loại này chiếm tỷ lệ
cao về mặt số lượng cũng như rất phong phú về hình thức trong các loại
biệt thự xây dựng trước năm 1954 ở Hà Nội. Đây cũng là hình thái biệt
thự được khai thác nhiều trong việc thiết kế và xây dựng các biệt thự
đương đại ở Hà Nội nói riêng và Việt Nam nói chung.
Mang tên là “biệt thự phong cách Địa phương Pháp”, nhưng hình thái
kiến trúc của các biệt thự này chỉ là bản sao đơn giản của các biệt thự ở
Pháp hay đã có sự biến đổi cho phù hợp với khí hậu và cảnh quan bản địa
là một vấn đề cần nghiên cứu để thấy rõ giá trị của các biệt thự được
xây dựng theo phong cách Địa phương Pháp ở Hà Nội.
Ảnh 1: Biệt thự vùng Normandie ở miền Bắc nước Pháp
Đặc điểm hình thái biệt thự các địa phương ở Pháp
Pháp là quốc gia có diện tích lớn nhất khu vực Tây Âu (551.500 km2),
phía Bắc và Tây Bắc giáp với biển Đại Tây Dương, phía Nam và Đông giáp
với biển Địa Trung Hải. Do đặc điểm địa lý mỗi vùng có sự khác biệt nên
khú hậy ở Pháp cũng có sự phân vùng rõ rệt: Khí hậu Đại dương, khí hậu
Lục địa và khí hậu Địa Trung Hải.
Khu vực miền Bắc nước Pháp chịu ảnh hưởng của khí hậu bắc Đại dương
ẩm ướt và mưa nhiều, khu vực miền Trung nước Pháp chịu ảnh hưởng của khí
hậu Lục địa và Bán lục địa tương đối lạnh, trong khi các vùng
Aquitaine, Côte d’ Azure ở miền Nam nước Pháp rất mát mẻ hầu như quanh
năm do chịu ảnh hưởng của khí hậu Địa Trung Hải và nam Đại Tây Dương.
Do khí hậu có sự khác biệt tương đối rõ rệt như vậy nên kiến trúc nhà
ở kiểu biệt thự dân gian các vùng khác nhau ở Pháp cũng có những đặc
điểm riêng biệt về mặt hình thái kiến trúc nhằm thích ứng với khí hậu
mỗi vùng.
Biệt thự khu vực miền Bắc nước Pháp đặc trưng bởi bộ mái lợp ngói đất
nung hoặc ngói đá đa diện phức hợp, có độ dốc lớn để thoát nước mưa và
tránh đọng băng về mùa đông. Phần thân nhà thường gồm hai tầng: tầng
dưới xây gạch, tầng trên cấu tạo bằng khung gỗ chèn gạch, cửa sổ mở
tương đối nhỏ và thường kéo dài theo phương đứng, trang trí tương đối
đơn giản (Ảnh 1).
Biệt thự khu vực miền Trung nước Pháp cũng có bộ mái ngói độ dốc
tương đối lớn để tránh đọng tuyết về mùa đông, nhưng cấu tạo bộ mái giản
dị hơn so với các biệt thự miền Bắc, mái thường chỉ có 2 mặt hay 4 mặt.
Phần thân nhà hai tầng có lượng mở cửa tương đối rộng và có các ban
công ở tầng 2 là nơi hóng gió mát mùa hè (Ảnh 2).
Biệt thự miền Nam nước Pháp có bộ mái với độ dốc khá nhỏ do nơi đây
quanh năm hầu như không có tuyết, mái thường đua rộng ra khỏi tường để
chống mưa hắt. Thân nhà nổi bật với các hàng hiên, ban công rộng, hệ
thống cửa sổ mở rộng theo phương ngang để đón gió mát. Các hình thức xây
cuốn được áp dụng rộng rãi (Ảnh 3).
Ảnh 2: Biệt thự vùng Bourgogne ở miền Trung nước Pháp
Ảnh 3: Biệt thự vùng Côte d’Azure ở miền Nam nước Pháp
Các hình thái biệt thự phong cách Địa phương Pháp ở Hà Nội
Trong thời kỳ tiến hành Chương trình khai thác thuộc địa lần thứ nhất
ở Đông Dương, đặc biệt trong những năm đầu thế kỷ XX, nhiều người Pháp
đưa cả gia đình sang Hà Nội làm ăn, sinh sống. Do tâm lý nhớ quê hương
mà họ mong muốn được sống trong những ngôi nhà giúp họ nhớ lại quê
hương, bản quán. Cũng trong thời kỳ này, nhiều kiến trúc sư Pháp mới
sang Việt Nam hành nghề cũng sẵn sàng thiết kế những biệt thự theo phong
cách kiến trúc dân gian các địa phương ở Pháp có thể thỏa mãn mong muốn
của chủ nhân công trình.
Tuy nhiên khi bắt tay vào thiết kế, các kiến trúc sư cũng nhận thấy
cảnh quan và khí hậu Hà Nội thuộc vùng nhiệt đới, rất khác với khí hậu
ôn đới ở Pháp, hơn nữa kỹ thuật xây dựng đầu thế kỷ XX cũng đã có những
bước phát triển vượt bậc. Do vậy trong thiết kế các biệt thự phong cách
Địa phương Pháp ở Hà Nội, các kiến trúc sư cũng đã đưa ra các giải pháp
để các biệt thự này có được sự phù hợp với cảnh quan và khí hậu bản địa.
Biệt thự phong cách miền Bắc nước Pháp vẫn giữ nguyên bộ mái dốc đa
diện và có có độ dốc lớn, tuy nhiên phần mái đua ra khỏi tường có phần
lớn hơn ở “chính quốc” để chống mưa hắt và được đỡ bởi hệ công xon gỗ
nhẹ nhàng. Phần thân nhà cũng được phát triển thêm một tầng trệt nhằm
tránh hiện tượng nồm ẩm về mùa xuân ở Hà Nội, đồng thời cũng là nơi bố
trí những không gian phù trợ như bếp, kho, phòng ở gia nhân. Mặc dù cấu
trúc mặt đứng vẫn dựa trên việc bố trí các cửa sổ hẹp và vươn theo
phương đứng nhưng đã thấy ở đây một số ban công nhỏ phía trên có mái để
che mưa nắng. Các họa tiết trang trí dù vẫn giản dị nhưng đã phong phú
hơn các biệt thự nguyên gốc ở Pháp (Ảnh 4).
Ảnh 4: Biệt thự phong cách miền Bắc nước Pháp trên phố Quan Thánh
Biệt thự phong cách miền Trung nước Pháp vẫn giữ nguyên bộ mái dốc
nhị diện hay tứ diện nhưng phần diềm mái và hệ công xon gỗ đỡ phần mái
đua được trang trí công phu và có phần tinh tế hơn các biệt thự dân gian
miền Trung Pháp. Hệ thống mặt đứng với các cửa sổ và cửa ban công mở
rộng hơn và được trang trí cầu kỳ bằng nhiều kiểu họa tiết, màu sắc và
chất liệu khác nhau như gạch trần, gốm men màu... Ban công rộng rãi và
đặc biệt là “sân trời” ở tầng 2 của một số biệt thự tạo nên sự phong phú
trên mặt đứng và nét duyên dáng đặc trưng cho sự khác biệt với các ngôi
nhà ở “chính quốc” (Ảnh 5).
Biệt thự phong cách miền Nam nước Pháp vẫn giữ bộ mái độ dốc nhỏ,
nhưng hình khối công trình rất phong phú với những giật cấp trên mặt
đứng do việc tổ chức rất nhiều hình thức hàng hiên, ban công, lô gia. Hệ
thống cửa cũng được mở rộng hơn và mang nhiều tính trang trí hơn so với
biệt thự dân gian Địa Trung Hải. Hệ thống các họa tiết trang trí cũng
phong phú và thống nhất từ cửa vào chính qua các hàng cột, dàn hoa trên
hàng hiên, phía trên các cửa tầng hai, tới điểm trang trí dưới mái tạo
ra nét khác biệt so với các biệt thự ở miền Nam nước Pháp. Có thể nói
rằng đây là loại biệt thự phù hợp nhất với khí hậu và cảnh quan thiên
nhiên Hà Nội (Ảnh 6).
Nhìn chung thì các biệt thự phong cách Địa phương pháp ở Hà Nội vẫn
giữ được những nét cơ bản về mặt hình thái kiến trúc so với những biệt
thự ở “chính quốc”, nhưng cũng có một số cải biên cho phù hợp với khí
hậu và cảnh quan bản địa, với kỹ thuật xây dựng và quan niệm thẩm mỹ
mới, đặc biệt đáng lưu ý ở số lượng tầng nhà, hệ thống ban công, cửa sổ
và các yếu tố trang trí.
Ảnh 5: Biệt thự phong cách miền Trung nước Pháp trên phố Điện Biên Phủ
Ảnh 6: Biệt thự phong cách miền Nam nước Pháp trên phố Hùng Vương
So sánh sự biến đổi về hình thái kiến trúc
TT
|
Loại biệt thự
|
Bộ phận
|
Biệt thự ở Pháp
|
Biệt thự ở Hà Nội
|
1
1.1
1.2
1.3
1.4
1.5
|
Miền Bắc nước Pháp
|
Mái
Thân nhà
Cửa
Ban công
Trang trí
|
Đa diện, độ dốc lớn
Hai tầng, tầng 2 khung gỗ chèn gạch, trang trí đơn giản
Hệ cửa mở nhỏ và theo phương đứng
Không có
Đơn giản
|
Đa diện, độ dốc lớn nhưng có phần mái đua lớn hơn
Ba tầng xây gạch với nhiều hoạ tiết trang trí hơn
Cửa theo phương đứng nhưng số lượng nhiều hơn
Có một số ban công nhỏ
Phong phú hơn với một số hoạ tiết trên tường và xung quanh cửa
|
2
2.1
2.2
2.3
2.4
2.5
|
Miền Trung nước Pháp
|
Mái
Thân nhà
Cửa
Ban công
Trang trí
|
Nhị diện, tứ diện, hệ công xon đơn giản
Hai tầng xây gạch, có tầng áp mái, trang trí đơn giản
Cửa hình chữ nhật, lượng mở vừa phải
Ban công tương đối hẹp và chạy dài theo mặt đứng
Giản dị
|
Nhị diện, tứ diện nhưng có bộ diềm và hệ công xon trang trí cầu kỳ
Ba tầng xây gạch, có tầng áp mái, trang trí cầu kỳ hơn
Cửa rộng hơn và thường kết thúc bằng cuốn gạch
Ban công rộng và nhiều hình thức, xuất hiện sân trời ở một số biệt thự
Nhiều hình thức trang trí phong phú, đặc biệt ở xung quanh các cửa.
|
3
3.1
3.2
3.3
3.4
3.5
|
Miền Nam nước Pháp
|
Mái
Thân nhà
Cửa
Ban công
Trang trí
|
Độ dốc nhỏ, mái đua lớn
Hai tầng xây gạch, hình khối tương đối phong phú
Cửa mở rộng theo phương ngang
Nhiều ban công, hàng hiên, sân trời
Hình thức trang trí đa dạng
|
Độ dốc nhỏ, mái đua lớn nhưng giàu tính trang trí hơn
Ba tầng, xây gạch, hình khối rất phong phú
Cửa theo phương ngang, lượng mở lớn hơn
Rất nhiều hình thức ban công, hàng hiên, lô gia, sân trời
Nhiều hình thức trang trí cầu kỳ hơn
|
Kết luận
Biệt thự phong cách Địa phương Pháp ở Hà Nội về cơ bản vẫn giữ được
hình thái của biệt thự dân gian các địa phương khác nhau ở Pháp. Tuy
nhiên khi đi sâu vào nghiên cứu chi tiết, ta thấy đã có sự biến đổi ở
những mức độ khác nhau của các bộ phận ngôi nhà nhằm đem lại sự phù hợp
của các biệt thự này với môi trường khí hậu và cảnh quan bản địa.
Sự biến đổi về mặt hình thái biệt thự phong cách Địa phương Pháp ở Hà
Nội so với các biệt thự ở Pháp không chỉ có ý nghĩa về mặt sử dụng
(thích ứng khí hậu), về mặt thẩm mỹ (thích ứng cảnh quan) mà còn có
những giá trị về mặt lịch sử và văn hoá, cho thấy sự biến đổi về mặt
nhận thức của người thiết kế và phần nào là sự biến đổi về lối sống của
chủ nhân các biệt thự khi chuyển tới sống trong môi trường vật thể và
phi vật thể bản địa có sự khác biệt nhất định với khi ở Pháp.
Theo ashui.com