Chủ sở hữu của nông trang - chính quyền bang Massachusetts - cho thuê trong 25 năm, với mức giá... 0 USD. Tại sao vậy? Dodge House (tên ngôi nhà) cần phải cải tạo toàn bộ. Cửa khóa then cài hơn một thập kỷ qua, tường bị mốc meo, bể chứa nước xuống cấp, đá lát bị vỡ... Trong hơn 6 tháng, Kaminski làm việc ròng rã và bỏ ra khoảng 25.000 USD để sửa ngôi nhà có thể ở được.

Kaminski và Clarke là những “người phụ trách nơi cư trú” trong chương trình phối hợp nhà nước và tư nhân được triển khai tại nhiều bang phía đông của Mỹ, như: Massachusetts, Maryland, Delaware và Connecticut. Chương trình cho cá nhân hoặc tổ chức thuê những ngôi nhà lịch sử sở hữu công, với điều kiện phải thực hiện tu bổ và sửa sang thường xuyên. Thời gian cho thuê ít nhất 20 năm và số tiền thuê nhà chỉ 1 USD hoặc không đồng nào cả.

Trên toàn nước Mỹ có hàng trăm tòa nhà lịch sử thuộc sở hữu công, nhiều tòa nhà trong tình trạng đổ nát, trong khi ngân sách nhà nước eo hẹp. Giám đốc Văn phòng Tài nguyên văn hóa Mỹ Patrice Kish cho biết: “Chúng tôi có một số công trình lịch sử tuyệt vời, nhưng thiếu phương tiện tài chính để chăm chút chúng. Vì vậy, chúng thường bỏ không hoặc sử dụng không hết chức năng. Nhiều công trình đang bị đe dọa nghiêm trọng. Vì thế, đây thực sự là một công cụ bảo tồn”.

Connecticut phát động chương trình này từ năm 2010, trong khi New Jersey đang cân nhắc để bắt đầu triển khai. Hạt Suffolk ở New York, nơi có tới hơn 100 công trình lịch sử ở Long Island, mùa hè này sẽ tìm kiếm các ứng viên cho chương trình thí điểm sở hữu 5 năm. Tại Massachusetts, 18 năm qua, hơn 12 triệu USD đã được sử dụng cho công việc bảo tồn các tòa nhà...

Tuy nhiên, các dự án này không dành cho người yếu tim. Chi phí bảo tồn sau nhiều năm công trình bị lãng quên có thể từ 150.000 USD đến vài triệu USD. Họ cũng phải đáp ứng các tiêu chí nghiêm ngặt của địa phương và của nhà nước, đôi khi cả những quy định về xây dựng quốc gia. Tài chính không phải luôn sẵn có. Vì vậy, những chủ nhà mới tiềm năng phải chứng minh hoặc họ có tiền dự trữ hoặc biết cách thu hút đầu tư. Và cuối cùng, hầu hết không thấy tương lai thu về xu nào cho công việc khó khăn, vất vả này. Nhưng với nhiều người, cơ hội được sống trong một ngôi nhà mang ý nghĩa lịch sử như thế cũng xứng đáng. Clarke nói: “Chúng tôi tính toán chi phí bỏ ra tu bổ tương đương với tiền thuê nhà 2 năm ở New Jersey. Như vậy, chúng tôi sẽ có 23 năm ở miễn phí trong ngôi nhà mà nếu không có chương trình này chúng tôi có thể chẳng bao giờ có cơ hội đặt chân vào”.

Nhiều tòa nhà và ngôi nhà lịch sử thuộc sở hữu nhà nước vẫn bỏ không, biệt lập và khóa kín, ở bìa rừng hoặc cạnh công viên. Ngay cả có tiền, nhiều người cũng không thể tìm ra mục đích công cộng hữu ích cho chúng. Nhưng chỉ cần một chút tưởng tượång, những chủ nhân mới có thể làm được điều đó. Một số ngôi nhà còn hướng đến mục đích lớn hơn, kể cả mục đích thương mại. Ví dụ, gần Dodge House là Willowdale Estate, ngôi nhà thời Phục hưng Tudor đầu những năm 1900. Chủ nhân mới đã ký hợp đồng thuê trong 50 năm, từ năm 1997 và đầu tư hơn 3 triệu USD biến ngôi nhà thành không gian tổ chức sự kiện cao cấp, chuyên tổ chức đám cưới và tiệc tùng. Tại các bang khác, nhiều công trình đổ nát trước đây đã trở thành không gian văn phòng hoặc nhà hàng.

Một yêu cầu bắt buộc là các công trình phải mở cửa cho công chúng vào một số ngày nhất định trong năm. Một số chủ nhân mới còn tổ chức tour tham quan vườn hoặc các lớp học nghệ thuật.

Nộp đơn để trở thành “người phụ trách nơi cư trú” là một quá trình nghiêm ngặt, trong đó chủ nhân mới phải chứng tỏ niềm đam mê đối với các tòa nhà cổ và công việc bảo tồn. Các ứng viên cũng phải nộp bản đề xuất chi tiết kế hoạch sử dụng công trình và chi phí cho dự án ra sao. Ứng viên không nhất thiết phải có mức thu nhập nhất định nào đó, nhưng buộc phải có bảng kê khai từ ngân hàng, nộp thuế, thậm chí chứng nhận nghề nghiệp để chứng minh họ có khả năng tu bổ, sửa chữa công trình. Nếu ứng viên tự làm phần lớn công việc tu bổ, kinh nghiệm là yếu tố quan trọng, bởi công trình có thể cần mái mới, ống thoát nước, thậm chí lắp hệ thống điện... Chuyên gia bảo tồn Donna Ann Harris cho rằng: bạn không hình dung được công đoạn sửa chữa này lâu dài và tốn kém thế nào cho đến khi bạn bắt tay vào làm. Ở Delaware, công việc tu sửa yêu cầu phải có giám sát thường xuyên và báo cáo tiến độ. Nếu đến hạn mà chưa hoàn thành, chủ nhân mới có thể bị đuổi khỏi nhà.

Một điều quan trọng là không phải ai cũng phù hợp với công việc này. Tháng 6.2010, Connecticut từng đưa 2 công trình ra đấu giá, nhưng không tìm được người đạt yêu cầu. Massachusetts đang tìm kiếm chủ nhân mới cho con thuyền buồm Ernestina từng đến Bắc Cực và cần tới 2 triệu USD để tu bổ nó...