Phố
Hiến xưa là thị xã Hưng Yên (tỉnh Hưng Yên) bây giờ. Từ thủ đô Hà Nội
xuôi quốc lộ 5, rẽ vào đường 39A, qua những cánh đồng ngô, rặng nhãn
ngút ngàn, những hồ sen ngan ngát hương chúng tôi về thăm Phố Hiến.
Không
rõ Phố Hiến được hình thành tự khi nào, nhưng vào thế kỷ thứ XVI, XVII
Phố Hiến từng đã lừng danh là một đô hội sầm uất có một không hai ở Đàng
Ngoài chỉ sau đứng kinh kỳ Thăng Long. Sử sách ghi lại vào thời gian
này, có rất nhiều thương nhân phương tây muốn mở rộng thị trường vào
Việt Nam. Thời gian đầu, họ chọn Vân Đồn để làm nơi kinh doanh buôn
bán, nhưng vì xa vùng kinh kỳ, nên các lái thương lại chủ trương vào
thành Thăng Long tìm kiếm cơ hội xây dựng cơ nghiệp.
 |
|
Tuy
nhiên lúc bấy giờ do lo sợ gián điệp Chúa Trịnh ngăn cấm những ngoại
kiều ra vào kinh đô tự do, đặt ty giám sát tại Hiến Nam (sau gọi là Phố
Hiến). Có thể nói ngày xưa, Phố Hiến có một vị trí thuận lợi có một
không hai của các thương lái. Phố Hiến nằm ở đoạn giao kắt giữa sông
Hồng và Sông Luộc. Từ Phố Hiến, người ta có thể ngược dòng Hồng Hà lên
đất kinh kỳ hay, xuôi dòng sông Luộc để ra biển. Không vào được đất kinh
kỳ, vì thế lúc đó thương cảng Phố Hiến là điểm dừng duy nhất của thương
lái. Điều này khiến cho Phố Hiến càng trở lên sầm uất, tấp nập hơn với
sự xuất hiện càng nhiều của các thương điếm, phố phường. Sử sách ghi
lại, giai đoạn này, thương cảng Phố Hiến liên tục đón các thuyền của các
lái thương đến từ các nước như; Hà Lan, Bồ Đào Nha, Anh, Pháp, Nhật Bản
đến buôn bán.Những
hoạt động của các thương lái từ các nước tư bản ấy đã nhanh chóng làm
cho Phố Hiến trở thành một chốn phồn hoa đô hội, tấp nập kẻ mua người
bán - một tiểu Tràng An nức danh khắp Đàng. Hàng hoá giao lưu lúc bấy
giờ chủ yếu là tơ lụa, bạc, đồng.
Trước
đó, người Hoa cũng đã có mặt ở đây. Họ đến từ các tỉnh miền Nam (Trung
Quốc), nhưng đông nhất là các thương nhân người Phúc Kiến. Họ về đây tụ
cư cùng hoà nhập vào cộng đồng người Việt lập ra các phố Bắc Hoà Thượng,
Bắc Hoà Trung, Bắc Hà Hoạ, Đông Đô Quảng Hội với mục đích gìn giữ bản
sắc và bảo vệ nhau trong kinh doanh.
Theo sử gia Ngô Thì Sĩ
thời ấy thì, vào cuối thế kỷ thứ XVIII có khoảng năm vạn người Hoa ở đây
là nghề y, bán thuốc bắc, vải vóc, mật hương…cũng có một vài cơ sở thu
mua tơ lụa cho phú thương, buôn bán với Nhật Bản. Có thể nói, ở giai
đoạn này thương cảnh Phố Hiến đóng vai trò khá quan trọng tới sự hưng
thịnh của nền kinh tế Đàng Ngoài.
Trải
qua bao thăng trầm "vật đổi sao dời" phù sa bồi đắp, dòng Hồng Hà lùi
xa đến nay vị trí thương cảng quốc tế của Phố Hiến được nhường lại cho
Hải Phòng.
Có lẽ ai đã từng ra thăm phố cổ Hà Nội hay đến Hội An
đều không khỏi bâng khuâng khi về thăm Phố Hiến, vì những dấu tích của
thương cảng quốc tế lừng danh một thời đến nay hầu như bị xoá sổ. Hàng
trăm năm dâu bể với những biến cố của lịch sử đã khiến khu phố này tàn
tạ đi ít nhiều.
Khi Hưng Yên được tách ra từ Hải Hưng, những
cuộc "đại phẫu" diễn ra liên tục, khiến những nét rêu phong của Phố Hiến
một thời càng trở lên nhạt nhoà. Hình ảnh của một khu đô thị cổ với dọc
ngang phố xá bàn cờ nay đã được thay vào đó bằng những khu nhà hành
chính cao lừng lững. Lớp lớp phố xá, thương điếm ngày nào, đến nay gần
như không còn vết tích. Một bức tranh thương mại sầm uất, trên bến dưới
thuyến của thương cảng quốc tế một thời nay đã lùi vào dĩ vãng.
 |
|
Phố Hiến giờ chỉ còn vẻn vẹn Đông Đô Quảng Hội - hội quán của người Hoa
Lưỡng Quảng xưa, cùng một vài di tích: Chùa Hiến, Chùa Chuông (phường
Hiến Nam), Đền Mẫu, Văn Miếu Xích Đằng. Trong số đó, Chùa Hiến nay
được xem như là biểu tượng của Hưng Yên, vì ngày trước ở đó có cây nhãn
tổ quả ngon nổi tiếng khắp vùng, cùi dày, hạt nhỏ như hạt đỗ, đến nỗi
mỗi lần bỏ vào miệng thì tận trong răng lưỡi đả nảy ra vị thơm …Tương
truyền xưa, quả của cây nhãn tổ thường để dùng tiến vua. Nhưng thật
không may cuối thập kỷ 60 (thế kỷ XX), một cơn bão lớn đã làm bật gốc
cây nhãn tổ, cũng may thay cũng từ gốc cây ấy lại bật lên một nhánh nhỏ,
cho đến nay phát triển tốt và lại cho quả đều đặn mỗi năm. Hiện ở Hưng
Yên có nhiều cây nhãn được lấy giống từ cây nhãn tổ này.
Ở Hưng
Yên, ngoài các món ẩm thực như: ếch om Phượng Tường, tương bần, bún
thang, bánh dày làng Gầu, chả gà Tiểu Quan thì nhãn lồng được ví như là
một đặc sản quý ở Hưng Yên. Hưng Yên cả tỉnh trồng nhãn, song tập chung
chủ yếu vẫn ở ven đê từ Đằng Châu, Xích Đằng (Phố Hiến) đến cửa sông
Luộc. Mùa này Phố Hiến nhãn đang trổ hoa trắng xoá cả một vùng.
Đến
thăm Phố Hiến, chúng tôi không khỏi ngỡ ngàng vì hình ảnh của khu phố
cổ mà chúng tôi vẫn mường tượng qua sử sách, nay đang trở thành một đại
công trường, với tiếng máy xúc, ủi náo ngày đêm nhiệt cả một vùng. Trong
cái bối cảnh ấy, các di tích cũng không nằm ngoại lệ của cuộc "cách
mạng đại phẫu" này. Xưa Phố Hiến có rất nhiều di tích nổi với những giá
trị văn hoá độc đáo, nhưng do hàng trăm năm dâu bể cộng với do sự lãng
quên của con người nên đã có nhiều di tích rơi vào tình cảnh xuống cấp
trầm trọng như: Chùa Chuông; Văn Miếu Xích Đằng; Đền Mẫu; Chùa Hiến…
Cùng với sự xuống cấp của các công trình kiến trúc, nhiều cổ vật quý trong khu di tích cũng bị lâm cảnh mất mát, thất lạc.
Vào
đầu những năm thập kỷ 90 (thế kỷ XX) trong khi không thể chờ nhà nước
rót kinh phí trùng tu tôn tạo, người dân Phố Hiến đã tự nhau khuyên góp
bỏ tiền ra để tôn tạo, song do không có cơ quan chuyên môn hướng dẫn
nên, nên các di tích đã bị người dân phục dựng theo lối hiện đại với
những vật dụng tế tụng mới toanh, loang loáng gạch men …
Trái
ngược với trong khu phố cổ Hội An phần lớn các di tích đều vẫn còn giữ
lại được hầu như toàn bộ các kiến trúc phố xá đền thờ, miếu mạo…thì ở
ngoài này ở Phố Hiến dường như tất cả đã lùi sâu vào dĩ vãng. Giờ, đi
khắp Phố Hiến tìm đỏ mắt cũng thật khó có thể tìm lại được những vết
tích của một thương cảng ngày nào.
Đã có những dự án nhằm khôi
phục lại các di tích, phục dựng lại các ngôi nhà cổ…nhằm tạo dựng lại
khung cảnh đô hội xưa, thế nhưng cho đến nay mọi việc vẫn chưa được như
người ta mong đợi. Phố Hiến vẫn đang bị lãng quên, giống như quãng thời
gian ba mươi năm về trước, khi Hưng Yên sát nhập với Hải Dương.
Mặc
dù vậy, người dân Phố Hiến bây giờ vẫn đang hy vọng rằng, Phố Hiến sẽ
tìm lại được những mảnh vàng son một thời dù còn sót lại để may sao, có
một ngày nào đó, Phố Hiến sẽ được phục dựng trở thành một di tích cổ
sống động với những phương điếm, phố phường sầm uất có một không hai thu
hút đông đảo du khách.