Múa
rối nước là môn nghệ thuật đặc sắc ra đời từ nền văn hóa lúa nước. Từ
một nghệ thuật mang yếu tố dân gian, múa rối nước đã trở thành một nghệ
thuật truyền thống. Và cùng với tuồng, chèo, múa rối nước được coi là
môn nghệ thuật có vị trí cao trong nghệ thuật sân khấu dân tộc.
Nói đến múa rối thì hầu như dân tộc nào cũng có, nhưng múa rối nước thì
chỉ có duy nhất ở Việt Nam. Tinh hoa của nghệ thuật múa rối nước ngày
càng nhận được nhiều sự ngưỡng mộ của bạn bè quốc tế, trở thành một sản
phẩm nghệ thuật độc đáo của Việt Nam.
Một nghệ thuật độc đáo của đồng bằng Bắc Bộ
Nghệ thuật múa rối nước ra đời và kết tinh từ sự tìm tòi, sáng
tạo và liên tưởng của cha ông ta trước cuộc sống bình dị, gắn liền với
nghề nông nghiệp trồng lúa nước ở đồng bằng Bắc Bộ.
Biểu diễn Múa rối nước
|
Theo nhiều nguồn tư liệu khác nhau, múa rối nước ra đời vào triều đại
nhà Lý (1010 - 1225). Theo thời gian, nghệ thuật múa rối nước được
truyền từ đời này sang đời khác, dần dần trở thành một thú chơi tao nhã
của nhân dân ta trong các dịp lễ hội. Và đến nay, múa rối nước đã trở
thành một loại hình nghệ thuật truyền thống trong dân gian, cần được gìn
giữ, bảo tồn và phát huy.
So với múa rối thông thường, múa rối nước mang nhiều đặc điểm khác như:
dùng mặt nước làm sân khấu; buồng rối nước hay còn gọi là thủy đình với
cấu trúc cân đối, tượng trưng cho mái đình của vùng nông thôn Việt Nam
là sân khấu biểu diễn trò rối nước.
Riêng đối với những con rối, để làm ra được những “chú rối” phải trải
qua rất nhiều công đoạn, đòi hỏi sự tỉ mẩn, khéo léo của những người
nghệ nhân. Chất liệu làm nên con rối phải là loại gỗ sung - một loại gỗ
dai, nhẹ, dẻo để con rối có thể nổi trên mặt nước và người điều khiển
con rối có thể dễ dàng biểu diễn. Những quân rối nước thường được sử
dụng trong buổi biểu diễn gồm có chú Tễu, cô tiên, người đi cày hay
người đánh cá...
Nhưng đặc biệt, sự thành công hay thất bại của con rối nước phụ thuộc
phần nhiều vào kỹ xảo điều khiển con rối của người nghệ sĩ. Tay nghề
điều khiển con rối sẽ tạo ra những cử động, hành động linh hoạt và nhiều
vẻ của con rối. Sau bức màn che, các nghệ sĩ trình diễn múa rối nước
phải đứng suốt trong làn nước lạnh ngang hông để điều khiển các con rối
bằng hệ thống dây được bố trí bên ngoài và dưới nước.
Ngoài ra, một yếu tố không thể thiếu trong chương trình biểu diễn múa
rối nước là âm thanh. Trước đây, biểu diễn múa rối nước thường ở sân
khấu ngoài trời giữa ao hồ, nên rối nước cần âm thanh mạnh để giữ tiết
tấu và khuấy động không khí buổi diễn. Các bộ nhạc, bộ gõ dân tộc thường
được sử dụng trong múa rối nước là trống cái, não bạt, mõ, pháo, tù và
ốc. Âm nhạc rối nước mang tính hoạt náo của hội hè, có tác dụng mạnh đối
với cả người diễn lẫn người xem.
Thông thường, mở đầu cho buổi biểu diễn múa rối nước là sự xuất hiện của
chú Tễu với thân hình tròn trĩnh, mặc áo nẹp khuy không cài, vẻ mặt hỏm
hỉnh làm nhiệm vụ dẫn dắt, mở đầu câu truyện. Thông qua những tiết mục
múa rối, khán giả sẽ được dẫn dắt vào một thế giới tưởng tượng phong
phú. Những chú rối rực rỡ sắc màu, nét mặt vui tươi, trình diễn những
động tác linh hoạt trên mặt nước, kết hợp với yếu tố âm thanh đặc sắc đã
làm nên một nghệ thuật múa rối độc đáo của vùng đồng bằng Bắc Bộ, trở
thành một nét sinh hoạt văn hóa không thể thiếu đối với người dân trong
các dịp lễ hội từ đời này sang đời khác.
Bảo tồn nghệ thuật văn hóa truyền thống
Trong kho tàng múa rối nước Việt Nam, có hơn 30 tiết mục cổ truyền và
hàng trăm tiết mục hiện đại kể về những sự tích dân gian và cuộc sống
hàng ngày của người dân Việt. Nội dung của những buổi biểu diễn múa rối
xoay quanh những đề tài cơ bản về sinh hoạt đời thường, những lễ hội
truyền thống: múa rồng, rước kiệu, đấu vật, chọi trâu... hay trích đoạn
một số tích cổ như Thạch Sanh, Tấm Cám...
Những chú rối với cử động linh hoạt làm nên sự hấp dẫn của múa rối nước
|
Hiện nay, dù đã trải qua nhiều biến động, nhưng phong trào múa rối nước
vẫn được duy trì ở nhiều tỉnh thành trên miền Bắc và được trình diễn
rộng rãi ở cả miền Trung và miền Nam. Theo thống kê, cả nước hiện còn
tồn tại khoảng 14 phường múa rối nước, trong đó một số phường rối nước
vẫn còn giữ được tổ nghề như: phường rối làng Gia, phường rối Chàng Sơn,
phường rối Yên Thôn...
Đây là một tín hiệu đáng mừng trong việc bảo tồn và phát huy vốn nghệ
thuật cổ truyền cho đông đảo người xem. Hằng năm, cứ vào những dịp lễ
Tết hay hội làng, các phường múa rối nước đều tổ chức các tiết mục múa
rối nước đặc sắc phục vụ dân làng và để những thế hệ con cháu sau này
luôn nhớ và giữ gìn tinh túy của nghệ thuật này.
Những năm gần đây, múa rối nước không chỉ được biểu diễn khắp cả nước mà
loại hình nghệ thuật độc đáo này còn được giới thiệu đến công chúng
quốc tế. Năm 1979, tiết mục rối nước “Lân tranh cầu và bắt cầu” lần đầu
tiên ra mắt bạn bè quốc tế ở Liên hoan múa rối Vác-xa-va, Ba Lan. Kể từ
đó, rối nước Việt Nam có hàng trăm chuyến lưu diễn nước ngoài, tham dự
các liên hoan sân khấu quốc tế tại hơn 40 quốc gia trên khắp các châu
lục. Hầu hết khán giả nước ngoài từng thưởng thức nghệ thuật múa rối
nước cổ truyền Việt Nam đều trầm trồ thán phục bộ môn này. Người Pháp
gọi môn nghệ thuật này là “linh hồn của đồng ruộng Việt Nam” và nhận xét
rối nước đáng được xếp hạng là “một trong những hình thức quan trọng
nhất của sân khấu múa rối”.
Còn ở trong nước hiện nay, gần như trong mọi tour du lịch cho du khách
nước ngoài dừng chân tại Hà Nội và Thành phố Hồ Chí Minh, đều có chương
trình xem biểu diễn múa rối nước. Riêng tại Nhà hát múa rối Thăng Long
(Hà Nội), trung bình mỗi ngày đã có 5 khung giờ biểu diễn múa rối để
người xem lựa chọn và hầu như lúc nào cũng rất đông người xem. Thông qua
các tiết mục múa rối nước, khán giả nước ngoài hiểu hơn về cuộc sống,
văn hóa và con người Việt Nam, góp phần nâng cao hiểu biết và uy tín của
văn hóa, nghệ thuật Việt Nam, hình ảnh con người Việt Nam trên trường
quốc tế.
Có thể nói, múa rối nước là một loại hình nghệ thuật đặc sắc mang đậm
bản sắc dân tộc, bao đời qua đã gắn bó chặt chẽ với những tập tục, lễ
hội của vùng Bắc bộ. Múa rối nước gần gũi với đời sống thường nhật của
người dân, góp phần không nhỏ trong việc truyền bá kiến thức sản xuất,
giáo dục tinh thần yêu nước, đạo đức, lẽ sống cho mọi tầng lớp xã hội,
xứng đáng là một nghệ thuật độc đáo có một không hai trên thế giới. Hiện
nay múa rối nước đang nằm trong danh sách đề cử là di sản văn hoá thế
giới.
Thanh Thủy(Tổng hợp)
theo daibieunhandan.vn