Tìm về di sản đã mất
Theo
sách Đồ họa cổ Việt Nam, dòng tranh dân gian Kim Hoàng được hình thành
vào nửa sau thế kỷ XVIII. Dân làng Kim Hoàng xưa chủ yếu là những người
di cư từ Thanh Hóa ra Bắc năm 1701, gồm hai làng Kim Bảng và Hoàng Bảng
hợp nhất lại. Nhận thấy tranh Đông Hồ, Hàng Trống chỉ đủ cung ứng cho
địa bàn Hà Nội, Bắc Giang, Bắc Ninh, Hải Dương…, cũng như không thực sự
thích ứng với nông dân cả về thẩm mỹ lẫn túi tiền, người làng Kim Hoàng
đã quyết tâm tạo ra dòng tranh mới có sự kết hợp kỹ - mỹ thuật từ hai
dòng tranh trên. Nguyễn Sỹ và Nguyễn Thế là hai dòng họ đi đầu trong
việc làm tranh. Thế kỷ XIX, tranh Kim Hoàng phát triển mạnh, nhưng bắt
đầu thất truyền sau trận lụt năm 1915, khi làng mạc từ thị trấn Phùng
(huyện Đan Phượng) đến khu vực quận Cầu Giấy bị ngập trắng. Nhiều ván in
tranh của làng bị cuốn trôi. Đến năm 1945 thì tranh hoàn toàn không còn
được sản xuất nữa. Hiện, chỉ còn vài mẫu tranh như “Đức lưu quang”,
“Phúc mãn đường”, “Gà”, “Lợn” còn có bản in lưu giữ tại Bảo tàng Mỹ
thuật Việt Nam.
Anh Đào Đình Trung đang phục hồi một bản khắc gỗ của dòng tranh dân gian Kim Hoàng. Ảnh: Lâm Nguyễn |
|
Tìm
về làng Kim Hoàng - quê hương của dòng tranh dân gian từng nức tiếng
một thời này, những gì còn sót lại chỉ là những hồi ức xưa cũ qua lời kể
của những cụ cao niên. Ông Nguyễn Thế Nhuận, nguyên Trưởng ban quản lý
di tích Đình Kim Hoàng, năm nay đã ngoài 92 tuổi giãi bày: Sau trận lũ
năm 1915, nghệ nhân làm tranh làng Kim Hoàng ngày một thưa thớt. Cuộc
sống khó khăn khiến thú chơi tranh của người dân dần mai một.
“Tranh
của làng Kim Hoàng có thể sử dụng để thờ cúng, chúc tụng, gần giống với
hai dòng tranh dân gian đã rất nổi tiếng là Đông Hồ và Hàng Trống.
Nhưng tranh Kim Hoàng lại kế thừa được những ưu điểm của hai dòng tranh
trên…” - ông Nhuận cho biết. Ưu điểm đó, theo nhà sưu tập Nguyễn Thị Thu
Hòa nằm ở khía cạnh tranh Kim Hoàng có nét khắc thanh mảnh, tỉ mỉ hơn
tranh Đông Hồ, trong khi màu sắc lại tươi sáng hơn so với tranh Hàng
Trống. Đề tài trong tranh Kim Hoàng cũng tương đồng như ở tranh Đông Hồ
và tranh Hàng Trống. Đó là những hình ảnh khắc họa cuộc sống mộc mạc,
đơn sơ quen thuộc của cư dân vùng Đồng bằng Bắc Bộ. Nhưng tranh Kim
Hoàng còn có thêm đặc điểm mà hai dòng tranh Đông Hồ và Hàng Trống không
có, đó là những câu thơ chữ Hán được viết theo lối chữ thảo in ở góc
của mỗi bức tranh. Đây là những nét độc đáo, đặc sắc giúp tạo nên giá
trị riêng cho dòng tranh dân gian Kim Hoàng.
Gian nan con đường phục dựng
Lần
đầu tiên sau gần một thế kỷ, người dân Thủ đô và cả nước được chiêm
ngưỡng lại dòng tranh Kim Hoàng là tại “Triển lãm 12 dòng tranh dân gian
tiêu biểu Việt Nam” được tổ chức tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam hồi
tháng 8/2016. Trong số những dòng tranh đặc sắc khi đó, tranh Kim Hoàng
gây ấn tượng mạnh bởi sự độc đáo, mới lạ. Sự đón nhận của công chúng
được cụ thể hóa bằng việc tranh Kim Hoàng được nhiều người dân chọn mua
khi giới thiệu tại Văn Miếu - Quốc Tử Giám dịp Tết Nguyên đán Đinh Dậu
năm 2017. Nhưng để có được những bức vẽ đó, nhà sưu tập Nguyễn Thị Thu
Hòa cùng các đồng sự đã phải bỏ ra rất nhiều công sức.
Sau
giai đoạn 1945, những chứng tích còn sót lại của dòng tranh Kim Hoàng
tại xã Vân Canh gần như biến mất. Việc khôi phục những bản khắc gỗ của
tranh Kim Hoàng được thực hiện dựa trên một số hình ảnh được lưu giữ tại
Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam, và đặc biệt là trong cuốn sách Imagerie
populaire Vietnamienne của nhà nghiên cứu người Pháp Maurice DURAND,
xuất bản năm 1960. Việc phục chế bản khắc đòi hỏi nhiều sự kỳ công. Để
có được những bản khắc tranh hiện có, nhóm nghiên cứu đã phải nhờ cậy
trên 30 nghệ nhân đến từ các làng tranh dân gian truyền thống nổi tiếng
từ Bắc chí Nam như: Đông Hồ (Bắc Ninh), Hàng Trống (Hà Nội), Làng Sình
(Thừa Thiên - Huế)… Hiện, dự án mới khôi phục được khoảng 20 mẫu tranh,
và con số này chỉ chiếm khoảng 5% tổng số mẫu. Việc lựa chọn màu tranh
cũng rất khó khăn. “Dùng màu tự nhiên pha chế có ưu điểm là càng để lâu
thì màu càng trong, nhưng sau nhiều thử nghiệm đến nay, khi lên tranh,
màu vẫn bị xỉn. Dùng màu khoáng tự nhiên thì tranh rực rỡ, nhưng không
đúng “chất” dòng tranh dân gian và giá thành quá đắt. Do đó, màu làm
tranh hiện tại mà nhóm đang sử dụng vẫn chỉ là màu lai tự nhiên…” - nhà
sưu tập Nguyễn Thị Thu Hòa cho hay.
Anh Đào Đình Trung đang phục hồi một bản khắc gỗ của dòng tranh dân gian Kim Hoàng. Ảnh: Lâm Nguyễn |
|
Muốn
phục dựng và phát triển được dòng tranh Kim Hoàng thì phải có nghệ
nhân. Nhưng muốn nghệ nhân tâm huyết thì điều kiện đủ là họ phải sống
được bằng nghề. Nếu như tranh Đông Hồ hiện chỉ còn nghệ nhân Lê Đình
Nghiêm là người nặng lòng nhất, thì tranh Kim Hoàng hiện cũng chỉ có một
người kế thừa duy nhất. Đó là anh Đào Đình Trung (sinh năm 1980), một
người con của làng Kim Hoàng. Anh Trung là người được nhà sưu tập Nguyễn
Thị Thu Hòa “phát lộ” có những phẩm chất phù hợp để có thể theo đuổi
dòng tranh dân gian. Nhà sưu tập Nguyễn Thị Thu Hòa cũng là người đã dìu
dắt, hướng dẫn, tạo điều kiện để anh Trung “tầm sư học đạo” một số nghệ
nhân làm tranh và học chữ Hán. Ngày chúng tôi ghé thăm, anh Trung đang
lau chùi mấy bản khắc gỗ, say sưa mài mực, pha trộn màu sắc để thử
nghiệm gam màu mới cho những bức tranh Kim Hoàng. Anh Trung bảo: Những
tháng cuối năm là giai đoạn bận rộn nhất. Rất nhiều bản khắc gỗ, nguyên
vật liệu đang được tích cực chuẩn bị cho mùa tranh Tết sắp tới...
Gìn giữ một di sản
Một
điều rất may mắn, theo nhà sưu tập Nguyễn Thị Thu Hòa, đó là dự án
“Khôi phục dòng tranh dân gian Kim Hoàng” do chị và các đồng sự khởi
xướng đón nhận sự ủng hộ rất nhiệt tình của người dân xã Vân Canh. Trung
tâm phục dựng tranh Kim Hoàng hiện nay nằm trong khuôn viên Nhà truyền
thống của xã Vân Canh. Chủ tịch UBND xã Vân Canh Nguyễn Bá Khánh cho
biết, địa phương đã bố trí quỹ đất rộng chừng 1.500m2 để nhóm nghiên cứu
tiếp tục triển khai dự án phục dựng tranh Kim Hoàng. Để bảo tồn và phát
huy giá trị dòng tranh dân gian này, UBND huyện Hoài Đức cũng đã có văn
bản đề nghị Sở Công Thương Hà Nội hỗ trợ kinh phí phục dựng. Mong muốn
của người dân địa phương là TP có định hướng đầu tư, phát triển Kim
Hoàng trở thành làng nghề gắn với du lịch.
Không
chỉ nỗ lực phục dựng lại tranh Kim Hoàng, gần 10 năm qua, nhà sưu tập
Nguyễn Thị Thu Hòa còn cất công, lặn lội khắp 3 miền Bắc - Trung - Nam
để tìm kiếm các dòng tranh dân gian quý. Đến nay, chị đã tập hợp được ít
nhất 12 dòng tranh. Điển hình là tranh Đông Hồ, tranh Hàng Trống, tranh
Kim Hoàng, tranh làng Sình, tranh Thập Vật, Tranh Đồ thế Nam Bộ, tranh
Kính Huế, tranh Gói Vải… Chị đang ấp ủ hy vọng trong năm 2018 sẽ xuất
bản ấn phẩm về 25 dòng tranh dân gian, như một phương cách lưu giữ lại
di sản văn hóa đặc sắc này.
Trong
câu chuyện với chúng tôi, nhà sưu tập sinh năm 1977 này bày tỏ trăn
trở: Nếu không có sự quan tâm của các nhà nghiên cứu văn hóa, mỹ thuật,
chính sách hỗ trợ, cũng như sự chung tay của cộng đồng, có thể chỉ vài
chục năm nữa thôi, các dòng tranh dân gian của Việt Nam sẽ biến mất hoàn
toàn. Đó sẽ là một mất mát lớn, không chỉ đối với kho tàng văn hóa nghệ
thuật dân gian đa dạng, giàu bản sắc của Việt Nam, mà những thế hệ tiếp
nối sẽ mất đi một di sản quý giá, để tìm về.
Khác
với tranh Đông Hồ được in trên giấy điệp, tranh Hàng Trống sử dụng giấy
dó, tranh Kim Hoàng được in trên nền giấy đỏ, giấy hồng điều hoặc giấy
vàng tàu. Đây cũng là lý do dòng tranh Kim Hoàng còn được gọi là “tranh
đỏ”. Ở tranh Đông Hồ hay tranh Hàng Trống, một bức tranh có nhiều bản
khắc gỗ, mỗi bản khắc tương ứng với một màu và một bản in. Trong khi ở
tranh Kim Hoàng, các nghệ nhân chỉ sử dụng một bản khắc để in nét đen
lên giấy, rồi dựa vào đó mà tự do chấm phá từ màu sắc tự nhiên. Cũng bởi
vậy mà tranh Kim Hoàng có sự phóng khoáng và nét độc đáo riêng, dù cùng
được in ra từ một bản khắc gỗ. |