Men
theo đoạn đường đất, căn nhà ba gian nhỏ của nghệ nhân Nguyễn Thị Sủng
nằm lọt thỏm ở mé đồi. Năm nay đã 87 tuổi song cụ Sủng vẫn say đắm với
những khúc Xoan, mà như cụ nói thì, cả cuộc đời gắn bó với nó không gì
thay thế được.
Ký ức đẹp của đào Xoan
Lau
đôi mắt giờ đã mờ do tuổi tác, nghệ nhân Nguyễn Thị Sủng nhớ lại thuở
trước mẹ và chị gái theo phường Xoan nên thường cất giọng ca luyện Xoan ở
nhà. Cứ thế, âm điệu trữ tình của Xoan ngấm dần vào cô bé, tự nhiên như
từng hơi thở. Mới 15 tuổi, cô bé Sủng đã làm đào trong phường Xoan
Thét.
Nghệ nhân Nguyễn Thị Sủng đang diễn Quả Cách. |
Trong
trí nhớ của cụ Sủng, ngày mồng 6 tháng Chạp hàng năm là ngày thật vui.
Khi ấy, đào, kép tập hợp tại nhà trùm hoặc cửa đình để luyện Xoan. Tuy
nhiên trước đó, các thành viên trong phường Xoan phải đi lội hồ… ngâm
chân. Bởi lẽ, các nghệ sĩ dân gian này ngày thường vốn chân lấm bùn, đến
mùa hát Xoan phải làm sao cho đôi chân thon gót hồng sạch sẽ mới được
bước vào cửa đình linh thiêng để hát thờ.
Cũng
theo cụ Sủng, mỗi năm, hát Xoan có ba cuộc hội ngộ lớn, đó là ngày mồng
3 tháng Giêng khởi đầu cuộc lưu diễn xuân, mồng 10 tháng 3 giỗ Tổ vua
Hùng và đại tiệc thờ vua Hùng mồng 10 tháng 9. Vào những thời điểm đó,
không khí Xoan náo nức trải khắp các phường Xoan gốc (Thét, An Thái, Phù
Đức, Kim Đới). Đây cũng là thời điểm các làng sở tại mời phường Xoan
đến hát thờ.
Nghệ
nhân Nguyễn Thị Sủng sinh năm 1927 ở khu 9, xã Kim Đức, TP Việt Trì.
Trong suốt cuộc đời hát Xoan, nghệ nhân Nguyễn Thị Sủng đã được nhận kỷ
niệm chương của Hội văn nghệ dân gian Việt Nam và rất nhiều bằng khen
của Viện trưởng viện âm nhạc, UBND tỉnh Phú Thọ trao tặng. |
Khi
những lá non đầu xuân xòe cánh cũng là lúc cả phường Xoan đi phụ giá
theo kiệu tới các làng sở tại để hát Xoan. Khác với kép trong phường,
các đào Xoan phải đi dưới chân kiệu, vừa đi vừa hát từ làng mình cho tới
đình làng sở tại.
“Có
lần phường Xoan Thét qua đình Tử Du và Sậu, trên đường hẻo lánh với bạt
ngàn nứa phủ, câu Xoan vẫn cứ ngân điệu du dương trên môi đào, kép. Tới
miếu thờ Quan mộ hạ quá hẹp, chỉ vừa hai chỗ cho hai người đứng, các
thành viên còn lại trong phường Xoan phải xếp bám theo núi dốc”, cụ Sủng
kể.
Cuối
cuộc lưu diễn, phường Xoan thường được làng sở tại biếu ván xôi con gà.
Mọi người để dành xôi lại gửi nhà dân đến hôm về đem giã bánh dày làm
quà cho gia đình. Những lần được biếu lợn thì cả phường Xoan sẽ làm bữa
liên hoan vui vẻ.
Truyền nghề cho thế hệ trẻ
Gần
sáu mươi năm gắn bó với nghiệp này, đến bây giờ dù mắt đã mờ, răng đã
rụng, song giọng hát của nghệ nhân Nguyễn Thị Sủng vẫn còn khỏe lắm. Cụ
hát vẫn rành rọt, tay múa chân đưa mềm dẻo các điệu Xoan từ Giáo trống
giáo pháo, Ngư tiều canh mục, đến Đưa hương, Đóng đám… Nghệ nhân Sủng
cũng là người hiếm hoi còn nhớ những chữ hát thờ vua Hùng. “Đi qua phố
núi Thậm Thình. Bâng khâng nhớ nước non mình ngàn năm. Vua Hùng một sớm
đi săn. Chưa tròn bóng nắng nghỉ chân chốn này… Chung quanh vẫn đất nước
nhà. Đền đài lăng tẩm sơn hà vẫn đây. Khí thiêng còn mãi đến nay. Lửa
hương đời dõi cỏ cây sơn đài”, cụ Sủng tay múa, miệng hát, điệu hát đã
theo cụ trong suốt cả cuộc đời.
Ông
Nguyễn Ngọc Bảo, trùm phường Xoan Thét kể rằng: “Các điệu Xoan ngấm vào
cụ Sủng như máu thịt. Nhiều trùm phường như trùm Đọc và tôi đã từng
theo học cụ. Nhiều học trò của cụ Sủng hiện nay cũng đã được phong nghệ
nhân”.
Hiện
nay nghệ nhân Nguyễn Thị Sủng đang làm cố vấn cho lớp đào tạo nghệ nhân
kế cận và truyền dạy hát Xoan Phú Thọ cho gần 150 học viên. Cách dạy
Xoan của cụ vẫn theo lối của thế hệ trước là truyền khẩu. Cụ hát mẫu,
trò ca theo. Cứ thế tạo thành bè, nhịp điệu của Xoan vừa vang vừa vọng.
Người hát Xoan vì thế thả hồn vào từng câu hát một cách tự nhiên và
truyền cảm.
Nghệ
nhân Nguyễn Thị Sủng dạy Xoan một cách say sưa. Buổi tối, nhiều người
dân ở xã Kim Đức vẫn thấy cụ Sủng tay cầm đèn, tay chống gậy đi bộ một
mình tới nhà văn hóa khu, hoặc UBND xã để dạy hát Xoan cho mọi người.
Con đường quê tối tăm, quanh co chẳng ngăn nổi bước chân đam mê truyền
dạy hát Xoan của cụ Sủng. Có những hôm đi bộ xa hàng cây số vã mồ hôi,
đôi chân nhức mỏi, cụ nhẩm đôi câu hát Xoan đã thấy nhanh đến nơi.
“Những hôm trời mưa rét, tôi vẫn đi dạy. Đến chết tôi mới thôi hát
Xoan”, cụ Sủng mỉm cười nói.
Ông
Nguyễn Anh Tuấn, Giám đốc Bảo tàng Hùng Vương, cho biết: “Đến nay tuổi
cụ đã cao, sức khỏe yếu nhưng cụ còn nhiệt tình, say sưa lắm. Cụ Sủng là
người hiếm hoi còn giữ được bản sắc cổ của hát Xoan từ xưa đến nay”.
Theo: tintuc