Trong những năm gần đây, chuyện trùng tu làm di tích biến dạng, mất đi yếu tố nguyên bản đã xảy ra ở nhiều nơi, khiến dư luận bức xúc.
Cầu ngói chợ Thượng: Biến cầu cổ thành cầu “mới toanh”
Cầu ngói chợ Thượng là một di tích lịch sử nằm tại thôn Thượng Nông, xã Bình Minh, huyện Nam Trực, tỉnh Nam Định. Cầu được xây dựng từ thời Hậu Lê, với sự đóng góp công đức của bà chúa Nguyễn Thị Ngọc Xuân, cung phi của chúa Trịnh và cũng là người con gái làng Thượng Nông. Là một trong những cây cầu ngói cổ đẹp nhất Việt Nam, công trình được xếp hạng Di tích Lịch sử Văn hóa cấp Quốc gia vào năm 2012.
Cầu ngói chợ Thượng khi đang được trùng tu. Ảnh: Tạp chí Kiến trúc.
Do bị xuống cấp, nên UBND xã Bình Minh đã cho tiến hành tu sửa lại cây cầu. Năm 2019, Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch đã duyệt hỗ trợ 200 triệu đồng tu sửa để thay ngói, rui, mè cũ, nhưng người dân thấy một số hạng mục vẫn bị xuống cấp nên đã huy động đóng góp và làm mới một số chi tiết của di tích. Tuy nhiên, đơn vị tu sửa được thuê đã trát lại vuông phẳng, sơn mới màu giả đá lên toàn bộ phần cổng cầu Ngói chợ Thượng, làm biến mất toàn bộ phần hoa văn độc đáo, nét rêu phong, cổ kính của cây cầu cổ kính này. Được báo cáo về vụ việc, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Nam Định đã yêu cầu các đơn vị liên quan phục hồi lại công trình theo nguyên mẫu.
Đình Lương Xá: Di sản trở thành củi đun
Tọa lạc ở xã Liên Bạt, huyện Ứng Hòa, Hà Nội, đình Lương Xá được biết đến như một ngôi đình hơn 300 năm tuổi với kiến trúc cổ kính và những mảng chạm khắc tinh xảo trên gỗ quý. Điểm đặc biệt của ngôi đình này là hình thức chạm khắc rất lạ như hình con mèo ngoạm con cá, rất hiếm hoi trong tạo hình điêu khắc đình làng, được làm từ thời Lê Trung Hưng. Đây là một di tích lịch sử đã được xếp hạng và được coi là một trong những ngôi đình cổ có kiến trúc đẹp của Việt Nam.
Cấu kiện gỗ bị thay bằng bê tông khi trùng tu đình Lương Xá. Ảnh: Lại Tấn.
Hưởng ứng lời kêu gọi của địa phương, vào năm 2018, ngôi đình đã được trùng tu tôn tạo lại đình bằng nguồn tiền xã hội hóa. Đáng nói là sau khi trùng tu, từ một ngôi đình cổ kính nguyên sơ, đình Lương Xá đã biến thành một khối xi măng cốt thép. Toàn bộ cấu kết kiện gỗ chạm khắc thời Lê Trung Hưng đã bị biến thành củi đun. Sự việc này sau đó vỡ lở, các ban, bộ, sở, ngành cùng các nhà khoa học, Viện Bảo tồn di tích, Sở Quy hoạch kiến trúc… đã phải cố công khắc phục, vớt vát được chừng nào hay chừng nấy, tuy nhiên cũng không đưa ngôi đình thể trở về với dáng vẻ ban đầu.
Đình Văn Xá: Sơn màu lòe loẹt lên kiệt tác nghệ thuật cổ
Nằm ở xã Đức Lý, huyện Lý Nhân, đình Văn Xá, một trong ngôi đình cổ kính nhất của tỉnh Hà Nam. Ngôi đình này nổi tiếng nhờ những mảng chạm khắc đặc trưng kiến trúc của thế kỉ 17-18. Các tác phẩm này thể hiện hoạt cảnh nghê, rồng, phượng… vô cùng sinh động với kỹ thuật chạm trổ khắc tay vô cùng tinh xảo của những nghệ nhân thời xưa.
Cấu kiện gỗ của đình An Xá bị sơn đỏ. Ảnh: Báo Nhân Dân.
Đáng buồn thay, vào năm 2019, sau khi được kêu gọi sơn sửa, những người thợ trùng tu đã tự ý sơn màu đỏ chót lên những mảng chạm vô giá, làm cho nhiều chi tiết trang trí không còn được nhận diện được. Sau khi sự việc được phản ánh, giới chuyên môn đã cố gắng khắc phục, nhưng không thể nào trả lại màu sắc thâm trầm của thời gian cho những tác phẩm nghệ thuật vô giá của đình Văn Xá.
Đình Đồng Kỵ: “Trẻ hóa” di tích lâu đời
Nằm bên bờ sông Ngũ Huyện Khê, cụm quần thể di tích đình, chùa phường Đồng Kỵ, thành phố Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh từ lâu được biết đến là di tích mang nét văn hóa chung của vùng châu thổ sông Hồng, vừa mang dáng dấp của xứ Kinh Bắc. Đình được khởi công xây dựng vào thời Hậu Lê, trải qua bao mưa nắng thời gian vẫn uy nghiêm, trầm tĩnh, hài hòa với cảnh sắc thiên nhiên con người nơi đây.
Kết cấu gỗ của đình Đồng Kỵ trước và sau trùng tu. Ảnh: VOV.
Thế rồi, một cuộc trùng tu “thảm họa” đã được tiến hành vào năm 2019. Ngôi đình đã bị làm mới gần như toàn bộ cấu kiện gỗ. Nhiều mảng chạm cổ tinh xảo phong phú, thanh nhã khi xưa còn tốt đã bị thay mới gần hết để nhường chỗ cho hoa văn có phần thô cứng do tay nghề thấp nên không thể mang được hồn dáng xưa. Mái đình đỏ au, bóng loáng nhờ ngói công nghiệp thay thế cho mái ngói cổ rêu phong khoác màu thời gian. Nhìn vào ngôi đình khoác áo mới, nhiều người không khỏi tiếc nuối.
Đền An Liệt: Đập cổng cũ rêu phong xây cổng mới bóng bẩy
Nằm ở xã Thanh Hải, huyện Thanh Hà, tỉnh Hải Dương, đền An Liệt có lịch sử hình thành từ thời Hậu Lê, kiến trúc hiện tại có từ thời Nguyễn, được xếp hạng di tích lịch sử - văn hóa cấp quốc gia năm 1995. Gần đây, công trình được trùng tu tôn tạo hoàn toàn bằng nguồn tiền xã hội hóa.
Cổng mới của đền An Liệt. Ảnh: Báo Hải Dương.
Sau khi trùng tu tôn tạo, cổng đền (nghi môn) cổng đền cổ kính có giá trị lớn về văn hóa, lịch sử của đền An Liệt ở xã Thanh Hải (Thanh Hà) đã bị phá bỏ hoàn toàn. Một cánh cổng mới đã được xây dựng với quy mô bề thế, rực rỡ và bóng bẩy. Khánh thành vào đầu năm 2023, công trình này bị nhiều người coi là xa lạ, và sai lệch nhiều so với nguyên gốc.