- Bảo
tồn và phát triển là hai yếu tố tương tác, phụ thuộc và bổ sung cho
nhau. Vậy, đối với công tác bảo tồn di tích văn hóa hiện nay, vấn đề này
đã được giải quyết thỏa đáng chưa, thưa Viện trưởng?
- VT Lê Thành Vinh: Bảo tồn và phát triển là vấn đề của
xã hội nói chung chứ không riêng trong hoạt động bảo tốn di tích. Giữa
bảo tồn và phát triển có mối quan hệ hữu cơ không thể tách rời, là hai
mặt luôn luôn song hành với nhau, trong đó, bảo tồn là điểm tựa cho sự
phát triển, còn phát triển tạo điều kiện để bảo tồn. Về mặt lý luận, khi
nói đến phát triển là đã bao hàm cả bảo tồn, bởi vì phát triển là trên
cơ sở những gì đã có sẵn, từ đó chuyển hóa, nâng lên chứ không phải làm
mới hay thay thế. Do vậy, bảo tồn và phát triển hỗ trợ, bổ sung cho nhau
mà không phủ định nhau. Nhưng từ lý luận, nhận thức chuyển hóa thành
những hành động trong thực tế là một khoảng cách không hề đơn giản. Trên
thực tế thường xảy ra mất cân bằng do thiếu chừng mực, từ đó có chuyện
bảo tồn cản trở phát triển hay phát triển lấn át bảo tồn.
Trong lĩnh vực bảo tồn di tích, xin đề cập đến vấn đề tạm gọi là “chồng
lấn phạm vi”. Trong cùng một lĩnh vực, chẳng hạn bảo tồn di sản văn hóa
trong phát triển văn hóa, mâu thuẫn xuất hiện thường ít hơn, dễ kiểm
soát hơn và từ đó dễ điều chỉnh hơn. Nhưng trong những lĩnh vực khác
nhau hoặc chồng lấn nhau, ví dụ như bảo tồn di tích trong phát triển đô
thị hay rộng hơn là bảo tồn di sản trong phát triển kinh tế xã hội, thì
việc kiểm soát và điều chỉnh khá phức tạp, thực tế xuất hiện nhiều bất
cập. Phát triển là cần thiết nhưng nếu quá thiên về phát triển mà lãng
quên bảo tồn thì không thể phát triển bền vững. Giải quyết những nhu cầu
của đời sống xã hội đặt ra hôm nay không thể bỏ qua nhiệm vụ bảo tồn di
sản văn hóa, cũng là nhu cầu của một xã hội văn minh. Ngược lại, bảo
tồn là cần thiết nhưng bảo tồn di tích cũng phải là một hoạt động tham
gia tích cực vào cuộc sống đương đại. Để giải quyết thỏa đáng vấn đề này
cần có sự tham gia, phối hợp của các ngành liên quan một cách thực sự
bình đẳng, cầu thị để có thể thống nhất cách ứng xử phù hợp nhất nhằm
đáp ứng trong mức độ có thể và khả thi các yêu cầu về bảo tồn và phát
triển.
 |
- Có
ý kiến cho rằng, công tác bảo tồn di tích đòi hỏi sự sáng tạo không
ngừng nghỉ và khả năng linh hoạt trong việc vận dụng các nguyên tắc khoa
học để lựa chọn phương án xử lý thích hợp cho từng di tích cụ thể. Quan
điểm của Viện trưởng về vấn đề này như thế nào?
- VT Lê Thành Vinh: Bảo tồn di tích là hoạt động đa
ngành và liên ngành, có liên quan đến nhiều lĩnh vực như lịch sử, khảo
cổ, văn hóa truyền thống, tín ngưỡng, tôn giáo, cũng như kiến trúc, xây
dựng, hóa học, sinh học hay kinh tế, quản lý xã hội… Những di tích lịch
sử, văn hóa - đối tượng của hoạt động bảo tồn di tích là một hệ thống
rất phong phú và khác nhau về loại hình, niên đại, chất liệu, vị trí,
quy mô, chức năng sử dụng; đồng thời, mỗi di tích lại mang trong mình
những đặc điểm, những giá trị về lịch sử, văn hóa, giá trị kiến trúc,
nghệ thuật khác nhau. Trong bảo tồn di tích có những nguyên tắc cơ bản
cần phải tuân thủ, nhưng những quan điểm ứng xử được xác định trong các
trường hợp lại khác nhau, các mục đích cụ thể cũng khác nhau. Do vậy,
những phương án, giải pháp có thể áp dụng cho di tích sẽ rất đa dạng,
không có một công thức cố định áp dụng cho tất cả các di tích trong hoạt
động bảo tồn, khác với hoạt động xây dựng mới hay sản xuất hàng hóa tạo
lập ra những sản phẩm mới theo những quy cách, tiêu chuẩn nhất định.
Đối với bảo tồn di tích, trên cơ sở tuân thủ những nguyên tắc, lý thuyết
cơ bản, cách ứng xử và xử lý với từng di tích là khác nhau. Có thể có
những di tích thoạt đầu tiếp cận thấy khá giống nhau, nhưng sau khi tìm
hiểu, nghiên cứu sâu mới thấy đặc điểm, giá trị của chúng là khác biệt;
có thể cùng quy mô nhưng khác niên đại, cùng đặc điểm nhưng khác chức
năng, cùng phong cách kiến trúc nhưng lại khác về giá trị… Đặc biệt là
tình trạng từng di tích là khác nhau, khác về mức độ xuống cấp, mức độ
hủy hoại, mức độ giữ lại được yếu tố gốc, mức độ nguy hiểm trước các tác
nhân gây hại. Như vậy rõ ràng đối với những di tích khác nhau thì
phương án, giải pháp xử lý là khác nhau. Không có công thức cố định để
áp dụng chung; phương án, giải pháp xử lý có “biên độ” rộng; trên cơ sở
những nguyên tắc cơ bản, căn cứ kết quả nghiên cứu, khảo sát đầy đủ về
di tích để đưa ra những phương án, giải pháp xử lý cụ thể một cách phù
hợp là đặc điểm, cách làm của hoạt động bảo tồn di tích. Điều này đòi
hỏi những người xây dựng và thực thi dự án bảo tồn di tích cũng như
những người có thẩm quyền ra quyết định cần có đủ năng lực nghề nghiệp
và cách nhìn thấu đáo.
- Trong thực tế, không phải bao giờ cũng tìm được lời giải thỏa đáng
trong bảo tồn di tích nhằm có thể làm hài lòng cả giới chuyên môn và
người dân, thưa Viện trưởng?
- VT Lê Thành Vinh: Phần lớn những di tích lịch sử, văn
hóa ở Việt Nam đều là di tích “sống”, tức là di tích vẫn đang tồn tại
và được sử dụng theo đúng chức năng vốn có của nó. Chẳng hạn, những ngôi
chùa là di tích được xếp hạng, nhưng cũng là nơi người dân đến sinh
hoạt văn hóa, tôn giáo, tín ngưỡng; hoặc các danh lam thắng cảnh vừa là
di tích cũng vừa là điểm đến của các hoạt động du lịch hay các hoạt động
văn hóa khác. Chính vì vậy, trong mỗi di tích ấy đều chứa đựng cả giá
trị lịch sử - văn hóa và giá trị sử dụng. Hai yếu tố này độc lập tương
đối với nhau nhưng lại song hành và hỗ trợ nhau. Như vậy, nếu chỉ tập
trung bảo tồn giá trị lịch sử văn hóa mà không quan tâm đến nhu cầu sử
dụng, hay chỉ chú ý đến giá trị sử dụng, phát huy, thậm chí làm thay đổi
cái vốn có để đáp ứng nhu cầu sử dụng thì đều trở nên lệch lạc, rất dễ
xảy ra xung đột. Do đó, nếu có cách tiếp cận tốt, phân biệt rành mạch
giá trị lịch sử - văn hóa, giá trị sử dụng và ứng xử phù hợp; vừa giữ
lại những yếu tố gốc cấu thành di tích, những thông điệp của các thế hệ
trước, những giá trị tiềm ẩn về lịch sử văn hóa được tích tụ từ xưa đến
nay, để lưu truyền, phát huy bản sắc của dân tộc; vừa tạo được không
gian, điều kiện đáp ứng nhu cầu sử dụng hàng ngày thì sẽ dung hòa được
hai giá trị này.
- Với nhiều di tích văn hóa đang có nguy cơ “hiện đại hóa” hoặc đã
“được hiện đại hóa” sau khi trùng tu, theo Viện trưởng cần có giải pháp
gì để có thể vừa bảo tồn nhưng vừa phát triển và phát huy được giá trị
văn hóa của di tích?
- VT Lê Thành Vinh: Một trong những xu hướng cần hạn
chế hiện nay là trong các dự án bảo tồn, tôn tạo, phát huy giá trị di
tích, tỷ trọng thay thế, làm mới quá nhiều đã làm suy giảm, mất mát giá
trị vốn có của di tích. Trong thực tế, nhiều người đã nhân danh bảo tồn
di sản, để chất lên vai hoạt động bảo tồn di tích quá nhiều mục đích như
phải đáp ứng được các mục tiêu kinh tế xã hội, phát triển du lịch hay
là phải “xứng tầm”, phải “khang trang hơn”… dẫn đến việc ngày càng xa
rời nguyên tắc bảo tồn, làm thay đổi hình ảnh, đặc điểm vốn có - cái làm
nên giá trị lịch sử, văn hóa của di tích mà khi mất đi sẽ vĩnh viễn
không bao giờ lấy lại được. Đây là một thực trạng, xu hướng không tốt
cần được ngăn chặn và điều chỉnh.
Trong bảo tồn di tích, mục đích tối thượng là giữ lại được những dấu
tích vật chất của di tích cùng với những đặc điểm, giá trị của nó mà cha
ông đã tạo lập, được lưu truyền đến ngày nay, sau đó mới đến các mục
đích đáp ứng những yêu cầu cuộc sống đương đại và các mục đích khác.
Những người có vai trò quyết định ở những mức độ khác nhau, từ gián tiếp
đến trực tiếp trong hoạt động bảo tồn di tích cần hiểu và tuân thủ
nguyên lý này. Để làm tốt công tác bảo tồn di tích theo hướng vừa bảo
tồn vừa phát huy được giá trị lịch sử, văn hóa của di tích, vừa phục vụ
phát triển, cần tiếp tục hoàn thiện hệ thống văn bản pháp lý chặt chẽ
hơn, đầy đủ hơn trên cơ sở các luận cứ khoa học về trùng tu di tích;
cùng với những quy định, hướng dẫn cụ thể và đưa vào áp dụng thực tế có
sự kiểm soát đầy đủ và nghiêm túc. Đặc biệt, cần phải nhanh chóng xây
dựng đội ngũ làm công tác bảo tồn, trùng tu chuyên nghiệp, những người
có khả năng đưa ra những phương án, giải pháp thích hợp trên cơ sở hiểu
biết đầy đủ những đặc điểm, giá trị của di tích và hướng theo các mục
tiêu được các cấp quản lý xác định. Tin rằng, nếu có những hành xử
chuyên nghiệp thì bảo tồn không những không cản trở phát triển mà còn có
thể tham gia vào cuộc sống đương đại, đáp ứng nhu cầu sử dụng cũng như
nhu cầu phát triển trong xu thế công nghiệp hóa, hiện đại hóa một cách
hữu hiệu.
- Xin cám ơn Viện trưởng!
Theo : Đại Biểu Nhân Dân