Tháp Phú Diên được phát lộ một cách tình
cờ vào tháng 4/2001 bởi một đơn vị khai thác quặng. Tháp cổ độc đáo này
khi ấy nằm vùi sâu trong lòng cát 5-7m, thấp hơn mực nước biển 3-4m và
chỉ cách mép nước biển 120m. Với những giá trị lịch sử văn hoá được tìm
thấy, tháp Phú Diên đã được công nhận là Di tích quốc gia ngay sau khi
phát lộ. Tháng 10/2005 tháp Phú Diên được tiến hành bảo tồn tu bổ và
hoàn thành vào tháng 5/2007.
Những nghiên cứu của các chuyên gia cho
thấy Tháp Phú Diên là dạng tháp lùn trong nghệ thuật kiến trúc tháp Chăm
Pa. Đây là nhóm tháp đầu tiên của kiến trúc tôn giáo Chăm khi chuyển
sang xây dựng bằng vật liệu bền vững.
Nghiên cứu hiện tại xác định niên đại
tháp có từ thế kỷ thứ 8; và như vậy tháp Phú Diên là tháp cổ nhất trong
những tháp Chăm còn lại ở trên dọc dải đất miền trung Việt Nam. Đây cũng
là tháp Chăm duy nhất trên địa bàn tỉnh Thừa Thiên - Huế còn đầy đủ cấu
trúc, hình hài và là tháp đầu tiên trong bản đồ phân bố tháp Chăm từ
Bắc xuống Nam Việt Nam
Hiện tại, Tháp Phú Diên đang được bảo
tồn tại chỗ trong một kiến trúc nhà kính nhằm hạn chế tối đa những tác
động tiêu cực của môi trường thiên nhiên.
Tháp có bình đồ kiến trúc hình chữ nhật dài 8,22m, rộng 7,12m.
Cấu trúc xây dựng tháp gồm phần móng tháp, đế tháp, chân tháp, thân
tháp, diềm mái tháp và lòng tháp, cửa chính tháp quay về hướng Đông
Những cấu trúc gạch xây cho thấy tháp Phú Diên cũng sử dụng kỹ thuật xây tháp đặc biệt, không hề có mạch kết dính
Góc Đông – Nam của tháp
Chi tiết trang trí trên ô cửa mặt sau tháp
Góc Tây - Bắc của tháp
Trong lòng tháp nhìn từ lối vào. Ở giữa lòng tháp có một bệ thờ
Bệ thờ này được cho là bệ thờ linga- yoni
Những khối xây đã bị biến dạng nhiều do thời gian và tác động của
thiên nhiên sau 12 thế kỷ, nhưng vẫn có thể nhận thấy sự tinh tế, tài
hoa của những đường nét, hình khối kiến trúc.
Cách 5m phía trước cửa chính của tháp có một bệ thờ được xây hình
khối vuông bằng chất liệu gạch với kỹ thuật mài xếp liền khít cao 1,4m,
cạnh dài 1,38m. Các nhà nghiên cứu cho rằng trước kia đây là nơi đặt
tượng thờ.
Tháp Phú Diên đã trải qua 12 thế kỷ và bị vùi lấp trong cát nên cần được bảo tồn sau khi phát lộ
Toàn cảnh Tháp Phú Diên hiện nay, nằm trong một “thung lũng” cát và thấp hơn mực nước biển.