Nam Định nằm ở trung tâm vùng Nam
đồng bằng sông Hồng, là nơi hội tụ và bảo lưu nhiều giá trị văn hóa truyền
thống với gần 2.000 di tích lịch sử văn hóa. Các di tích lịch sử, văn hoá là
nơi ghi dấu công sức, tài năng của các thế hệ qua từng thời đại, là bằng chứng
xác thực, cụ thể về đặc điểm văn hóa mỗi vùng, miền. Các di tích lịch sử văn
hóa hầu như vẫn giữ được khá đầy đủ và liên tục về mạch truyền thống kiến trúc
dân tộc.
Phế
tích Tháp Chương Sơn (có niên đại thời Lý - 1118), chân tháp và pho tượng Phật
còn khá đầy đủ, ghi dấu mở đầu về nghệ thuật tạo hình Phật giáo dân tộc. Các
cuộc khai quật tại di tích này thời gian gần đây cũng đã tìm được nhiều di vật
làm bằng đá từ thời Lý, điển hình là các thớt chạm hoa dây và rồng trong ô
tròn, các đấu con sơn, khỉ, thành bậc chạm vũ nữ thiên thần, khẩn na la (nửa
trên là người, nửa dưới là chim), bệ bia rồng ổ lớn và nhiều hiện vật bằng đất
nung Việt Nam . So với các phế tích thời Lý khác, di chỉ này khá phong phú, thể hiện rõ
nét và khá đầy đủ về nghệ thuật kiến trúc cũng như tạo hình của người đương
thời. Chùa Phổ Minh là dấu tích kiến trúc lớn của thời Trần (thế kỷ XIII-XIV).
Ngôi chùa được xây dựng từ thời Lý, được triều Trần mở rộng năm 1262, là di sản
văn hóa vật thể điển hình của tỉnh và của cả nước. Hiện chùa còn giữ được khá
đầy đủ nguyên trạng ban đầu: cổng tam quan có đôi rồng chầu tạc bằng đá thời
Trần, hai bên xây hai ao tròn tượng trưng cho nhật nguyệt, ở giữa là con đường
dẫn vào ngôi tháp và thượng điện. So với thời Lý, công trình nghệ thuật này đã
có nhiều sự biến đổi, báo hiệu một sự phát triển, đặc biệt là ở hoa văn. Đó là hình
mặt trời tròn ở trần tháp, rồng yên ngựa có sừng, có tai, cánh sen dẹo mũi cuộn
tròn theo thể khối và nhiều hoa văn khác... Tháp có một phần tầng đế nằm trong
"hồ nước" vuông có lan can bao quanh với 4 cửa xuống.
![langnghevietnam.vn nam-dinh.jpg](/pic/news/Images/abc/ngay%2019-12/bao%20tang/nam-dinh.jpg)
Chùa Cự Trữ, xã Phương
Định (Trực Ninh).
Vào
thế kỷ XV-XVI-XVII, khá nhiều di sản văn hóa vật thể được tạo hình đó là các
pho tượng ở các chùa và một số mảng chạm ở đền Xám và ở chùa Phổ Minh, như bộ
cánh cửa gỗ và tượng chùa... Đền Xám, xã Hồng Quang (Nam Trực), nơi thờ sứ quân
Trần Lãm (một trong 12 sứ quân), có ba bộ cửa, hệ thống cột và y môn được chạm
trổ tinh xảo, đặc kín, với kỹ thuật chạm nổi, bong kênh, lộng... Đề tài chính là
rồng điểm xuyết nhiều linh thú như hổ, khỉ, thạch sùng, thú nhỏ... Nghệ thuật
chạm nổi, bong trên cửa đã có ở nhiều nơi, nhưng chạm kín mặt cột thì rất hiếm.
Chùa Keo Hành Thiện, xã Xuân Hồng (Xuân Trường) có tam quan kiêm gác chuông
"độc nhất vô nhị" với nhiều tượng chạm trổ mang nét văn hoá dân gian
đặc sắc. Liên hệ giữa chùa Keo Hành Thiện, chùa Cổ Lễ, chùa Bi, chùa Lương...,
có thể thấy từ thời Lý về sau, dần dần đã hình thành một vệt văn hóa Phật giáo
dân tộc theo lối "tiền Phật, hậu Thánh" gắn với các vị Thiền sư Minh
Không, Không Lộ, Từ Đạo Hạnh, Giác Hải. Chùa Bi có hệ thống kiến trúc mang
nhiều nét độc đáo theo lối kiến trúc "nội công ngoại quốc". Chùa có
60 gian phần lớn làm bằng gỗ lim. Từ ngoài nhìn vào, chùa được nâng cao dần
trong kiến trúc và trải rộng ra, đồ sộ theo một trục chính khiến tổng thể công
trình có thế vươn lên. Tam quan của chùa được xây chếch về phía đông. Thiền sư
Từ Đạo Hạnh được thờ riêng trong một am của chùa, hiện còn nhiều mảng chạm đẹp
có niên đại từ thế kỷ XVII. Sau chùa là gác chuông kiến trúc kiểu chồng diêm, 8
mái với các đầu đao vút cao. Đây là công trình có giá trị nhất của chùa Bi.
Về
nghệ thuật chạm khắc, tại đình Hưng Lộc, xã Nghĩa Thịnh (Nghĩa Hưng) có bức
chạm khắc gỗ là tác phẩm nghệ thuật ghi lại nét sinh hoạt hằng ngày của cư dân
các làng quê với các đề tài đa dạng, phong phú như long sào, mẫu long giáo tử,
trúc hóa long, tiên nữ cười rồng… Độc đáo nhất là bức chạm "Bốn nụ
cười", chạm cảnh yêu đương của đôi nam nữ và cảnh vui đùa của bạn bè. Phần
giữa bức chạm là người con trai cởi trần, đóng khố, nét mặt rạng rỡ đang ôm vai
một thiếu nữ. Người con gái tay cầm túi trầu, e lệ, thẹn thùng, ánh mắt ngời
lên hạnh phúc. Trước cảnh "tình tự" của đôi trai gái, hai người bạn
ngồi bên vờ như không nhìn thấy gì. Một người ngồi bắt chân chữ ngũ, ngả người ra
phía sau làm hở cái bụng to tròn, có cái rốn sâu, cười ngặt nghẽo. Một người ý
tứ, ngồi xoay lưng lại, chống tay tỳ má, tủm tỉm cười. Bốn người đứng dưới cụm
trúc hóa long với bốn tâm trạng khác nhau nhưng đều phản ánh rất chân thực đời
sống tình cảm của con người, mộc mạc, bình dị, trong sáng. Bốn con người - bốn
nụ cười hồn hậu, hóm hỉnh của người dân lao động lấp lánh tinh thần lạc quan
trong sáng, yêu đời, được thể hiện rõ qua bàn tay tài hoa của người thợ với các
đường nét, mảng khối của bức chạm vừa phóng khoáng, vừa tinh xảo tự nhiên.
Truyền
thống kiến trúc và nghệ thuật chạm khắc còn được thể hiện ở nhiều di tích khác
trên địa bàn tỉnh. Ở vùng quê Hải Hậu, nghệ thuật kiến trúc và chạm khắc có sự
pha trộn nhuần nhuyễn giữa văn hóa nội đồng, văn hóa thương mại và văn hóa
biển... Ở chùa Lương (xã Hải Anh) được chạm khắc nhiều hoa văn mang tính biểu tượng
nông nghiệp, một cầu ngói cùng 9 cầu đá bắc qua dòng chảy giữa các làng nửa
nông nửa thương. Chùa Phúc Hải (xã Hải Minh) ngoài vẻ đẹp về quy mô kiến trúc,
chùa còn có hệ thống tượng Phật khá phong phú được chạm khắc, sơn thếp lộng
lẫy, tiêu biểu là các pho tượng Tam Thế, Phật Bà, Thích Ca, Cửu Long... cùng
các cỗ kiệu, long đình, đại tự, cửa võng được chạm khắc công phu, nội dung
phong phú ca ngợi cảnh đẹp chốn cửa thiền. Ngoài ra, ở vùng đất này còn lưu giữ
tượng nhiều vị thần linh mang yếu tố biển và thương mại như: Càn Hải Đại Vương, Nam
Hải Đại Vương, Tứ vị Thánh Nương, Mẫu Liễu, Vua cha Bát Hải... Một số tượng
được thể hiện khác hẳn trong vùng nội đồng, như tượng Vua cha Bát Hải có từ thời
Nguyễn được chạm ngồi trên bệ do ba con rắn biển kết thành...
Những
nét di sản văn hóa vật thể ở Nam
Định đã thể hiện phong cách kiến trúc nghệ thuật và đời sống tinh thần của
người dân qua các thời kỳ. Đây là một trong những trọng điểm văn hóa nghệ thuật
truyền thống của dân tộc cần gìn giữ, hun đúc, bồi đắp nhằm giáo dục truyền
thống cho thế hệ sau./.
Nguồn: Báo Nam Định