Những
bộ trang phục triều Nguyễn đã trở thành di sản đặc sắc, ẩn chứa sử liệu bất
thành văn trong việc nghiên cứu và phát triển văn hóa Huế.
Du
khách đến Huế, chắc hẳn nhiều người đã được “làm vua”: khoác long bào, hoàng
bào… thông qua các dịch vụ chụp ảnh với ngai vàng, ăn cơm vua, nghe ca Huế trên
thuyền rồng… Tuy nhiên, đó chỉ là những phiên bản tái tạo theo hình thức của
trang phục cung đình Huế xưa. Còn thực chất trang phục cung đình Huế nguyên bản
hiện nay còn lưu giữ được rất ít.
![langnghevietnam.vn Trang-phuc-CD.jpg](/pic/news/Images/abc/ngay%2005%20-12/trang%20phuc/Trang-phuc-CD.jpg)
Trang phục Cung đình
Huế - di sản đặc sắc trong kho tàng văn hóa Huế.
Nguyên
nhân là do trang phục cung đình được các nghệ nhân cắt may, trang trí, thêu
thùa hoàn toàn bằng thủ công nên được sản xuất rất ít, đôi khi chỉ là một bộ.
Chất liệu chủ yếu lại bằng vải lụa nên tuổi thọ lại không cao trong điều kiện
khắc nghiệt của thời tiết ở Huế. Hơn nữa, là tư trang cá nhân qua nhiều biến
thiên của lịch sử cũng như sự thờ ơ của con người một thời gian dài trong
và sau chiến tranh nên mất mát rất nhiều.
Nơi
lưu giữ được nhiều nhất các loại trang phục triều Nguyễn hiện nay ở Huế là Bảo
tàng mỹ thuật Cung đình Huế, cũng chỉ còn lại khoảng hơn 100 bộ áo quần rất quý
hiếm của các vua, hoàng hậu, hoàng tử, quan lại... như áo sa kép có thêu hình
rồng màu huyền đen dùng để mặc thường triều, áo lương dệt rồng tay rộng, có
đính các hạt kim tuyến dùng để mặc trong lễ tế Đàn Nam Giao của vua Minh Mạng
(1802 - 1840); áo thường triều của vua Tự Đức, Khải Định; áo đoạn gấm của bà
Đoan Huy Hoàng Thái Hậu (vợ vua Khải Định), cho đến lễ phục, thường phục của
Nam Phương Hoàng hậu gần đây...
Tuy
số lượng không lớn, nhưng trang phục triều Nguyễn đã trở thành di sản văn hóa
đặc sắc trong kho tàng văn hóa Huế. Mỗi bộ trang phục thực sự là một tác phẩm
nghệ thuật độc đáo, là sự kết hợp tài hoa của nghệ thuật dệt, may, thêu thùa,
hội họa và nghệ thuật chế tác kim hoàn.
Các
bộ trang phục cung đình Huế còn lưu giữ đến ngày nay chủ yếu được sản xuất từ
các sản phẩm dệt cao cấp như nhiễu lụa, sa nam, gấm đoạn, kim tuyến…được cắt
may tỷ mỷ công phu đến từng mũi chỉ. Ngoài ra các nghệ nhân xưa còn sử dụng các
chất liệu phụ trợ như đồng, vàng, bạc, hổ phách, mã não, tua kim tuyến… đính
trên mũ áo, làm cho trang phục vừa bền đẹp, vừa thể hiện phẩm cấp của người
mặc.
Theo
sử sách nhà Nguyễn, sau khi thống nhất đất nước, lập nên vương triều Nguyễn năm
1802, vua Gia Long mới giao cho Bộ Lễ trưng tập các nghệ nhân giỏi về cắt may,
thêu thùa, trang trí trang phục trong cả nước về Kinh đô Huế để phục vụ cho
việc thiết kế trang phục cho triều đình.
Đồng
thời, triều Nguyễn cũng đưa ra những qui định cụ thể về màu sắc, hình tượng
trang trí, chất liệu cho các loại phẩm phục tương ứng với phẩm hàm của vua,
hoàng hậu, thái tử và quan lại, lính tráng. Chính sách về phẩm phục cung đình
được vua Minh Mạng(1820 1840) một nhà cải cách hành chính nổi tiếng hoàn tất và
thực hiện nghiêm minh từ đó trở về sau.
![langnghevietnam.vn Long-bao.jpg](/pic/news/Images/abc/ngay%2005%20-12/trang%20phuc/Long-bao.jpg)
Long Bào triều
Nguyễn được cắt may tỷ mỷ công phu đến từng mũi chỉ.
Trang
phục cung đình Huế không chỉ biểu hiện sự thống nhất tập trung của triều đình,
mà còn là sự kế thừa nét văn hóa đặc trưng về trang phục của các triều
đại Việt trước đó.
Trang
phục của vua gồm nhiều loại được may theo cách thức riêng có tên gọi màu sắc và
hoa văn khác nhau như: Long bào là áo thiết đại triều trang trí rồng mặt lớn,
đi kèm có mủ cửu long, hia có thêu đôi rồng nạm vàng. Hoàng bào là áo thiết
thường triều thêu long ngậm trân châu, đi kèm có mủ bình thiên, hài kim tuyến.
Long cổn là áo vua dùng trong các dịp tế lễ Nam Giao, Xã Tắc…màu đen tay thụng
lớn mặt trước thêu lưỡng long triều nhật. Hồng bào là áo vua dùng trong các dịp
di cày tịch điền, mắt trước thêu rồng ẩn trong mây (long ẩn vân).
Trang
phục của hoàng hậu và phi tần thì có Phụng bào mặc trong các dịp lễ tết quan
trọng, mỗi chiếc phụng bào thường thêu nổi hình ba con chim phượng đang bay ở
chính giữa thân áo. Đối với các hoàng tử thì có Mãng bào mặc trong các dịp lễ
tết thiết đại triều, Công chúa thì có Áo đoàn phụng nhật bình công chúa thêu
nổi 13 hình chim phượng lớn thể hiện dưới dạng cuộn tròn, trong những vòng tròn
này thêu hình mặt trời và cái bầu như tên gọi của chiếc áo.
Đối
với quan lại văn, võ thì tùy theo cấp bậc, phẩm hàm mà được vua ban phẩm phục
qui định mỗi người một bộ trang phục đại triều và thường triều. Triều phục đại
triều được cấp cho quan võ tam phẩm, quan văn lục phẩm trở lên, còn lại các bậc
quan còn lại thì chỉ được mặc thượng triều.
Ngoài
phân chia các loại trang phục theo công năng, phẩm hàm thì màu sắc, trang trí,
chất liệu cũng là một yếu tố đặc trưng được qui định trong trang phục cung đình
Huế. Chỉ có nhà vua mới được dùng màu chính hoàng (tức màu vàng), các bậc thiên
tuế như hoàng thái tử là màu da cam, các bậc vương, hoàng tử và trưởng công
chúa mặc màu đỏ, các phi tần mặc màu đại hồng, hoặc tím biếc tùy theo cấp bậc.
Trong
các dịp tế lễ, vương triều dùng trang phục màu đen. Trong các buổi thường triều
thì vua dùng trang phục màu vàng còn các thân vương, hoàng tử cho đến các quan
lại đều sử dụng màu xanh lam, lục và đen…
Việc
trang trí trên trang phục cũng tuân thủ nguyên tắc: Áo mũ của vua bao giờ cũng
thêu rồng lớn, hoàng tử, hoàng thân thêu kỳ lân, phi tần công chúa thêu phượng,
quan lại thì thêu chữ, hoặc kỳ lân…Chính nhờ sự tuân thủ nghiêm ngặt những qui
định về trang phục của triều đình như thế, nên việc thiết kế, may, trang trí
trên trang phục được các nghệ nhân may thêu của triều đình thực hiện hết sức
công phu tỷ mỷ, không phạm phải một sai sót nào từ đường kim múi chỉ.
Nhờ
những qui định nghiêm ngặt về trang phục như vậy mà cho đến nay, nhiều bộ áo
quần được lưu giữ ở Bảo tàng Mỹ thuật Cung đình Huế đã trở thành những tác phẩm
nghệ thuật độc đáo xứng đáng là di sản thời trang đặc sắc của một thời.
Điều
thú vị làm ngỡ ngàng nhiều nhà nghiên cứu trang phục cung đình Huế là chất liệu
để may trang phục, nhiều người cứ tưởng trang phục cho vua, quan xưa phải là
những thứ lụa là ngoại nhập. Nhưng không, những loại gấm, nhiễu, lụa, sa
tanh…dùng để may trang phục cung đình đều được sản xuất trong nước, là những
sản phẩm của các làng nghề tơ tằm dệt lụa nổi tiếng ở nước ta.
Cũng
chính từ những gì còn lưu giữ được hiện nay về trang phục cung đình Huế, nhiều
nghệ nhân tâm huyết với văn hóa trang phục thời Nguyễn đã lấy làm cơ sở để tái
tạo phục hồi được rất nhiều trang phục Huế xưa.
Nghệ
nhân Trịnh Bách - một Việt kiều ở Mỹ đã không tiếc công sức tiền bạc khảo sát
sản phẩm của hầu hết các làng nghề dệt lụa ở nước ta để phục hồi gần như nguyên
vẹn những bộ trang phục của cung đình Huế (một phần những bộ trang phục này đã
được tặng lại cho Huế). Hay lấy cảm hứng từ trang phục cung đình mà nhiều nhà
thiết kế thời trang đã làm nên những bộ sưu tầm đặc sắc như nhà thiết kế Minh Hạnh
với những đêm trình diễn thời trang lộng lẫy trên sông nước Hương Giang trong
các kỳ Festival Huế. Ở Festival Huế 2012, một lần nữa du khách được thưởng lãm
12 bộ trang phục cung đình nguyên bản qua triển lãm trang phục cung đình Huế.
Có
thể nói, trang phục cung đình Huế còn lại hiện nay là một phần rất nhỏ trong
kho tàng văn hóa Huế. Nhưng ẩn chứa bên trong là cả một chiều sâu văn hóa, lịch
sử, là sử liệu bất thành văn để nghiên cứu và phát triển văn hóa Huế./.
Theo
VOV