Nhà thờ Mằng Lăng được xây dựng năm 1892 theo lối kiến trúc Gothic - một trào lưu kiến trúc đặc sắc khoảng 1.200 năm trước ở châu Âu. Đây là nhà thờ cổ nhất Phú Yên và là một trong những nhà thờ lâu đời nhất ở Việt Nam.

Lịch sử hình thành

Nhà thờ Mằng Lăng tọa lạc bên bờ nam hạ lưu sông Cái (sông Kỳ Lộ) thuộc xã An Thạch, cách trung tâm thị trấn Chí Thạnh 2km về phía Đông. Gần nhà thờ có thương cảng Tiên Châu vào thế kỷ XVIII-XIX khá sầm uất, tàu thuyền nước ngoài thường cập cảng buôn bán. Đối diện bên bờ bắc sông Cái có thành An Thổ, là thủ phủ tỉnh Phú Yên (1836-1899).

Theo sử sách, đời vua Lê Thánh Tông, niên hiệu Hồng Đức thứ 6 (1476) đã cho khai khẩn vùng đất từ đèo Cù Mông đến đèo Cả. Sau nhiều người đứng đầu trấn giữ vùng đất này, đến năm 1629, chúa Sãi Nguyễn Phúc Nguyên đã cho lập Trấn Biên và giao cho con rể Nguyễn Phúc Vinh trấn giữ.

Vợ của quan trấn thủ Nguyễn Phúc Vinh là công chúa Ngọc Liên, trưởng nữ của chúa Sãi đã rửa tội năm 1636 với tên thánh là Maria Mada Lena. Theo chồng vào đây, bà lập nhà nguyện trong dinh Trấn Biên và truyền giáo đến mọi người, từ đó nhóm giáo hữu đầu tiên đã hình thành. Về sau nhóm giáo hữu ngày càng đông, bà cho lập Trại Thủy gần cảng Tiên Châu và có cả linh mục người nước ngoài tham gia truyền đạo.

Mãi đến năm 1892, linh mục Joseph Lacassagne, người dân thường gọi là Cố Xuân cho khởi công xây dựng nhà thờ và ông là linh mục chánh xứ Mằng Lăng đầu tiên. Ông mất năm 1900; sau đó cha Antoine Wend là người kế tục xây dựng công trình này. Đến ngày 14/4/1907, lễ khánh thành và làm phép nhà thờ do đức giám mục Grangeon Mẫn tổ chức; đồng thời cũng làm phép 3 quả chuông đã được đưa từ Pháp về năm 1905 qua cảng Tiên Châu để treo trên lầu chuông nhà thờ. Nhà thờ Mằng Lăng do người Pháp thiết kế và xây dựng trong 15 năm (1892-1907), theo lối kiến trúc Gothic cổ điển. 

Về tên nhà thờ Mằng Lăng, theo người dân, trước kia nơi đây là khu rừng già, có một loài cây thân cao, tán rộng, lá bầu dục, hoa được kết thành chùm màu hồng tím, có tên là hoa bằng lăng, về sau đổi tên thành mằng lăng và tên loài hoa này được đặt cho nhà thờ Mằng Lăng. Hiện nay trong nhà thờ có bàn tròn bằng gỗ đường kính 1,7m làm từ gốc cây bằng lăng đang được lưu giữ tại đây.

Kiến trúc tuyệt tác

Nhà thờ được tọa lạc trên khu đất rộng 5.000m2, có diện tích xây dựng 920m2, diện tích giáo đường 544m2, với sức chứa khoảng 500 ghế, cao khoảng 23m tại đỉnh lầu chuông; khuôn viên bên ngoài thoáng mát, rợp bóng cây xanh.

Từ giáo đường đến cổng, tường rào, tiểu cảnh... đều có kiến trúc đậm nét châu Âu. Tổng thể nhà thờ được phủ lên một màu xanh xám hòa quyện với màu xanh của vùng sông nước Tam Giang.

Trên đỉnh nhà thờ có cây thánh giá ở chính giữa, hai bên là hai lầu chuông cao hơn thánh giá, đây là điểm khác biệt về kiến trúc của nhà thờ Mằng Lăng so với các nhà thờ khác; mặt tiền đối xứng theo trục đứng. Sau khi qua cổng là khoảng sân rộng lớn, hai bên lối đi là vườn cây, tiểu cảnh, cụm tượng… khá bắt mắt. Trung tâm của sân là hình ảnh nhà thờ tĩnh lặng, nổi bật cả một góc trời với không gian yên tĩnh, thanh bình.

Hoa văn điêu khắc xuất hiện khắp mọi nơi, từ vách đến các trụ cột nhà thờ. Đây là những nét hoa văn tỉ mỉ tồn tại hơn cả trăm năm, chỉ cần ngắm thôi cũng giúp ta cảm nhận được sự kiên trì, khéo tay của các nghệ nhân và người thiết kế, xây dựng công trình.

Kiến trúc Gothic xuất hiện trong nhà thờ, thể hiện rõ nhất qua các lối mở tại đại sảnh và hai gian bên dẫn đến thánh đường. Dù mang đậm nét châu Âu nhưng nơi đây vẫn giữ được văn hóa Việt, thể hiện trên hoa văn từng cánh cửa gỗ.

Vào trong giáo đường là hai hàng cột, được liên kết bởi các vòm liên hoàn, họa tiết được chạm khắc trên những hàng cột và trần nhà. Nền giáo đường khá cao so với cốt sân, lại quay về hướng nam nên gió lồng lộng. Các cửa sổ lấy sáng tự nhiên được lắp đặt kính màu rực sáng lung linh. Có thể nói đây là công trình có vật lý kiến trúc âm thanh, ánh sáng, thông thoáng tuyệt vời.

Nhà thờ Mằng Lăng mang trong mình nhiều câu chuyện và nhiều điều bí ẩn; tất cả những bí mật ấy, bí ẩn ấy đều được cất giữ bên trong hang thánh đường (phía tay trái từ cổng vào). Hang được tạo dựng như một quả đồi nhân tạo, bằng cách dựng nhiều cột đá tạo thành một hang động nhỏ. 

Bên ngoài quả đồi được phủ xanh cỏ cây, hoa lá và các tiểu cảnh; bên trong hang động được tạo dựng từ bàn tay con người khiến cho hang động càng thêm bí ẩn và thú vị; đặc biệt, điều kiện thông hơi, thoát khí tự nhiên trong hang khá tốt. Tại đây còn lưu giữ cuốn giáo lý được viết bằng chữ quốc ngữ đầu tiên tại Việt Nam, mang tên “Phép giảng tám ngày” do giáo sĩ Alexandre de Rhodes soạn thảo và được in tại Roma (Ý) năm 1651. Bên trong hang còn có nhiều hình ảnh, đặc biệt còn lưu giữ được những câu chuyện, những tư liệu liên quan đến chân phước Anrê Phú Yên, có bức họa ngài Anrê đang cầu nguyện. Những hiện vật quý giá được đặt trong tủ kính và bảo vệ ở chế độ cao.

Cha xứ nhà thờ Mằng Lăng hiện nay là linh mục Phê rô Trương Minh Thái, ông là người Phú Yên (phường 3, TP Tuy Hòa), có nhiều năm du học ở nước ngoài.