![](http://streaming1.danviet.vn/images/2014/share-gg.gif)
![Mắt cửa và tục thờ "thần cửa" ở Hội An hình ảnh 1 mat cua va tuc tho "than cua" o hoi an hinh anh 1](http://streaming1.danviet.vn/upload/2-2016/images/2016-05-09/1462762443-cua-mat.jpg)
Mắt cửa ở chùa Cầu, Hội An. (Ảnh: V.V.H)
Ở Hội An, hiện có trên 20 kiểu mắt cửa khác nhau. Phần lớn có dạng
hình tròn, hình lục giác, hình bát giác hoặc cắt khấc thành 6 hoặc 8 đầu
cánh hoa cúc; một số ít có dạng hình vuông, hình nửa khối cầu dẹt...
Tán mắt cửa được chia thành hai phần: phần tâm và phần vành. Phần tâm
thường trang trí hình lưỡng nghi sơn hai màu đen trắng, hình nhụy hoa,
hình chữ triện, chữ phúc, chữ thọ… Còn phần vành bao quanh bên ngoài
tâm, tạo dáng hoa cúc 6 hoặc 8 cánh mà cánh của nó xoáy hình lá đề, hình
bát quái, hình hồi văn, hình giao long, hình bốn hoặc năm con dơi bao
quanh chữ phúc, có mắt cửa chỉ có một chữ thọ, hoặc tạo một gờ chỉ nổi
phía bên ngoài vây lấy tâm…
Ở một số mắt cửa hình vuông thì phần vành của nó không được trang
trí. Ngoài ra ở một số đền miếu, hội quán, mắt cửa có trang trí khác. Ví
như mắt cửa ở miếu Quan Công có dạng hình tròn, phần tán được chạm nổi
mặt con lân miệng đang há to, mắt trắng, mi xanh, mũi đỏ, râu bạc trông
rất dữ tợn. Mắt cửa ở hậu cung Hội quán Phúc Kiến sơn son thếp vàng,
phía trên chạm đôi rồng chầu mặt trời, phía dưới là đôi giao long chầu
mặt trăng, chính giữa là vòng tròn âm dương. Mắt cửa ở chùa Cầu trên tán
có chạm nổi hình bốn hoa cúc dây bao bọc xung quanh, xoáy lưỡng nghi
nằm ở giữa…
Một số người cho rằng: “Người Hội An quan niệm con người và con vật
đều có mắt để nhìn đời và nhìn vào lòng mình, thì đồ vật gắn với con
người cũng phải có mắt”. Tuy nhiên, chúng ta thấy nhiều đồ vật khác,
cũng gắn chặt với cuộc đời của mỗi con người ở Hội An sao không có mắt?
Và nhận định: “Các thuyền ghe ở Hội An cũng được vẽ vào hai bên mũi
thuyền hai con mắt rất to và rõ để nhìn thấy mọi tai ương trên biển
khơi. Cái nhà, nơi con người sống cả đời trong đó cũng phải có đôi mắt
để bảo vệ mình và cũng mở cửa tâm hồn mình với xã hội”. Điều này hẳn ai
cũng biết, không chỉ riêng Hội An mà tại nhiều địa phương ở nước ta và
các quốc gia trên thế giới, ghe thuyền cũng thường được vẽ mắt.
Ở Ai Cập vào khoảng 2.700 năm trước Công nguyên (TCN), trên những
chiếc thuyền lớn, cư dân cổ Ai Cập đã vẽ một con mắt của thần Osiris. Ở
Hy Lạp và Ý vào khoảng 450 - 100 năm TCN, trên các mũi thuyền đều sơn
những con mắt. Ở vùng Bali của Indonesia, trên những chiếc thuyền độc
mộc người ta vẽ đầu con quái vật biển Makara. Còn ở Việt Nam, trên thạp
đồng Đào Thịnh niên đại thế kỷ thứ I TCN có trang trí hình thuyền, ở mũi
thuyền cũng có vẽ con mắt chim to tròn… Bởi người xưa quan niệm, chiếc
thuyền cũng như một sinh vật, mỗi khi đi trên kênh rạch, ao hồ, sông,
biển thường gặp những con quái vật gây hại đối với con người nên họ vẽ
mắt ở hai bên mũi thuyền để các loài thủy quái không dám làm hại. Ngoài
ra, ghe thuyền có mắt để dẫn con người đến những ngư trường có nhiều tôm
cá.
Trong khi đó, tục vẽ mắt thuyền của người Việt có liên quan đến tục
xăm mình của cư dân thuộc nền văn hóa Đông Sơn trong việc chống lại các
loài thủy quái dưới biển. Sách Hán thư và nhiều bộ cổ sử khác của Trung
Quốc đã viết: “Người Việt vẽ mình, cắt tóc để tránh cái hại giao long”.
Trong Lĩnh Nam chích quái cũng đề cập: “Dân sống ở rừng và chân núi
xuống nước đánh cá thường bị giống giao long làm hại, bèn nói với vua.
Vua cho rằng: “Giống sơn man và giống thủy tộc khác hẳn nhau, giống thủy
tộc yêu kẻ giống mình ghét kẻ khác mình cho nên hại nhau’. Bèn bảo
người đời lấy mực xăm vào mình hình Long Quân, theo dạng thủy quốc. Từ
đó, dân không bị tai họa giao long làm hại nữa. Tục xăm mình của dân
Bách Việt cũng bắt đầu từ đấy”.
Có lẽ vì vậy, đôi mắt thuyền chính là hình ảnh tái hiện mắt “thuồng
luồng”, một loài sinh vật huyền thoại mang nhiều quyền năng liên quan
đến sông nước. Đôi mắt hiện hữu trên mũi thuyền nhằm chống chọi lại
những sinh vật huyền thoại, đôi khi người ta cũng muốn linh thiêng hóa
chiếc thuyền trở thành một vật thiêng, có sức sống nhằm cầu mong việc đi
lại bằng đường thủy được bình yên và đánh bắt thủy hải sản được đắc
lợi.
Trở lại với mắt cửa. Việc trang trí mắt cửa ở khu phố cổ Hội An, phải
chăng là một trong những hình thức thờ “Môn thần” trong tín ngưỡng dân
gian của cộng đồng người Hoa? Bởi ở Hội An, mắt cửa chỉ tập trung trong
những di tích kiến trúc dân dụng và kiến trúc tôn giáo tín ngưỡng của
người Hoa, nhưng rất hiếm thấy trên những ngôi nhà, đình, chùa của người
Việt. Trong khi đó, làng mộc Kim Bồng - nơi sản sinh ra những nghệ nhân
góp phần hình thành nên quần thể kiến trúc khu phố cổ Hội An thì trong
những ngôi nhà của họ lại không chạm khắc trang trí mắt cửa.
Hiện nay trong nhiều ngôi nhà của người dân tộc Bạch, nằm cách trung
tâm thành phố Côn Minh, tỉnh Vân Nam, Trung Quốc khoảng 40km, trên các
cánh cửa, cổng ra vào nhà có trang trí nhiều mắt cửa, tuy kiểu thức chạm
khắc trang trí không phong phú như ở Hội An, theo họ, đây là hình thức
tín ngưỡng thờ Môn thần (thần Cửa) của mình.
Có thể nói, ban đầu mắt cửa là chi tiết kiến trúc, về sau phát triển
thành một vật gắn với tín ngưỡng thờ Môn thần của người Hoa. Mắt cửa thể
hiện cho khát vọng về một cuộc sống ấm no, hạnh phúc, tránh được hoạn
nạn, rủi ro, tránh không cho tà ma xâm phạm vào nhà, gây nên bệnh tật,
gia đình xào xáo, việc làm ăn bị thất bại…
Ngày nay, trong các gia đình người Hoa ở khu phố cổ Hội An, thần Cửa
ít được cúng bái, hằng đêm người ta chỉ cần cắm hai bên cánh cửa một cây
nhang là đã thể hiện lòng tôn kính của gia chủ đối với các thần.
Theo: Báo Đà Nẵng